Vroege pogingen in deze richting, die mogelijk nog hier en daar verkocht worden, zijn Time table of history: Science and Innovation en Science Adventure II. Twee volstrekte tegenpolen wat het uiterlijk op het scherm betreft. De eerste, onderdeel van een serie waarvan andere afleveringen over kunst en politiek gaan, is een grafisch nogal houterig DOS-programma. De geschiedenis wordt in telegramstijl behandeld. Er zijn illustraties maar die zijn onscherp en ze zijn niet in de tekst geïntegreerd; je vindt ze op aparte schermen.
Science Adventure, ook een DOS-programma, is meer een spel, en is driedimensionaal uitgevoerd. Met behulp van de muis kun je rondlopen in een hal, waar je animaties start door schilderijen aan de wand te benaderen. De twintig onderwerpen daarvan zijn vrij willekeurig geselecteerd: prisma, banen van Aarde en Maan, werking van een katrol, de Möbiusband en zo meer. In een andere afdeling van de CD kun je meer systematisch te werk gaan en zoeken op trefwoord. Dit scherm is fraai ingericht met vensters voor tekst, voor illustraties en voor andere zaken. Windows zonder windows. Toch is Science Adventure geen naslagwerk maar een snuffelwerk: rijk geïllustreerd, niet diepgravend en mooi aangekleed.
Deze twee 'oudjes' (wat heet, het zijn produkten van hooguit drie jaar geleden) komen niet alleen overeen in oppervlakkigheid. Ook in hun tekortkomingen lijken ze op elkaar. Ze missen bijvoorbeeld recente ontwikkelingen. Geen van beide hebben ze iets over prionen (de veroorzakers van de gekke-koeienziekte), of over Tsjernobyl. Stealth, onzichtbaarheid voor radar, vind je alleen in de Time Table. En deze begrippen zijn heus langer dan drie jaar geleden uitgevonden. Deze uitgaven zijn dus allesbehalve actueel. Beide presteren het het woord 'goniometrie' (trigonometry) te gebruiken zonder uit te leggen wat dat is. Vooral bij de Time Table zijn de teksten zo kort dat ze meer vragen oproepen dan beantwoorden.
Hoe zit dat met meer recente publikaties? Wetenschappelijke encyclopedieën voor Windows zijn de Eyewitness Encyclopedia of Science (EES) van de Britse uitgever Dorling Kindersley en Navigator van McGraw-Hill. Deze zijn niet alleen om te zien zeer verschillend, ook inhoudelijk zijn de tegenstellingen groot.
De EES is voor een breed publiek, heeft grafisch mooi verzorgde schermen waar je op van alles en nog wat kunt klikken voor toelichting en zijpaden. Er wordt gebruik gemaakt van hedendaagse toeters en bellen als hypertekst (woorden waarop je kunt klikken om bij een verwant onderwerp te belanden) en multimedia (geluid en bewegend beeld). De uitleg is kort, zakelijk en op een eenvoudig niveau, en de hypertekst dient om eventueel moeilijke woorden toe te lichten. Uitgever Dorling Kindersley staat zeer goed bekend maar toch valt er op de EES heel wat aan te merken.
Zo worden beeld en geluid beslist niet optimaal gebruikt. Er klinken voortdurend zinloze piep- en knarsgeluiden, die eventjes leuk zijn, maar behoorlijk gaan vervelen als je gewoon iets wilt opzoeken. De tekst op het scherm wordt ongevraagd voorgelezen. Dat is nergens goed voor, behalve voor blinden dan. Van bewegend beeld wordt juist te weinig gebruik gemaakt. Bijna alle onderwerpen op deze CD zouden met tekenfilmpjes toegelicht kunnen worden maar je moet jammer genoeg de animaties met een kaarsje zoeken. Ernstiger is dat er aperte fouten op de CD staan. Muonen worden 'nuonen' genoemd en een racefiets met de derailleur in de hoogste versnelling (groot blad voor, klein achter) wordt gebruikt om de voordelen van een lage versnelling (makkelijk bergop) te illustreren. Het gevaar van radioactief afval schuilt volgens de EES in 'hoogfrequente straling', alsof er geen alfastraling (geladen deeltjes) bestaat. De gangbare term 'ioniserende straling' was hier de juiste keus geweest.
Navigator is een stuk moeilijker, schuwt de formules niet en de multimediale grappen wel. Grafieken is het meest frivole wat je op Navigator tegenkomt. Om de teksten te kunnen volgen moet je tenminste VWO-bèta hebben, maar misschien is een kandidaatsexamen veiliger. Daar staat tegenover dat hier èchte informatie wordt verstrekt. Intikken van het trefwoord 'agriculture' levert vijftig verwijzingen op, naar onder andere neolithicum, irrigatie, micrometeorologie en biotechnologie.
De twee encyclopedieën beproefden hun krachten op een lijst met trefwoorden: Einstein, relativiteit, landbouw, platentektoniek, stealth, goniometrie, Van Leeuwenhoek, prionen, Tsjernobyl, kernenergie, Friedman (de econoom) en Milgram (de psycholoog die proefpersonen elkaar elektrische schokken liet toedienen). Opmerkelijk genoeg waren maar drie onderwerpen in beide encyclopedieën goed voor een stuk tekst: Einstein, relativiteit en goniometrie. Navigator had 67 treffers voor 'relativiteit', waar nauwelijks een belangrijk onderwerp in de natuurkunde bij ontbrak, en niet meer dan twee regels over Einstein zelf. In Navigator is een aparte sectie met 'biografieën' opgenomen. 1200 geleerden hebben daar een plaats in gekregen, en allemaal krijgen ze één á twee regels. Vergeleken met de uitvoerigheid waarmee abstracte onderwerpen worden behandeld is dat, om het zacht uit te drukken, teleurstellend. Dan pakt het EES het verstandiger aan met 46 biografieën die niet extreem lang zijn maar toch, met jaartallen en al, een leven beschrijven. Dat wordt een biografie immers geacht te doen.
Van Leeuwenhoek was in het lijstje opgenomen als testcase voor het Nederlandse gehalte. Dat hij in de 46 van de EES ontbreekt is te billijken. Dat hij geen twee regeltjes krijgt in de 1200 van Navigator veel minder - zeker gezien het feit dat bijvoorbeeld de fysicus Keesom, overigens gespeld als Kessom, er wel in staat. De EES mist verder alle onderwerpen uit de lijst, behalve kernenergie. Op 'Tsjernobyl' kregen we aanvankelijk nul op het rekest, maar de ramp uit 1986 bleek later in een hoekje toch genoemd te worden. Geen beste beurt voor het zoekmechanisme, dat blijkbaar alleen op titels van hoofdstukjes afgaat.
Navigator mist Stealth, Van Leeuwenhoek, prionen, Tsjernobyl, Milgram en Friedman. Het is duidelijk dat de laatste twee bij beide ontbreken omdat 'Science' nu eenmaal natuurwetenschappen betekent. Al met al blijken beide wetenschappelijke encyclopedieën grote tekortkomingen te hebben.
Voor de zekerheid toch maar even hetzelfde lijstje trefwoorden voorgelegd aan een 'gewone' encyclopedie op CD-ROM, namelijk Encarta van Microsoft. Verrassend genoeg blijkt dit algemene werk beide 'wetenschappelijke' concurrenten op eigen terrein gedecideerd te verslaan. Alleen Milgram komt in Encarta niet voor, een vergeeflijke omissie, en Stealth duikt pas op na wat doorlezen over 'Air Warfare'. Maar Encarta heeft, als enige, effectieve animaties bij relativiteitstheorie en platentektoniek, heeft als enige bij goniometrie de bekende grafieken van sinus, cosinus en tangens, en heeft de meest uitvoerige biografieën. Alleen als het gaat om detailinformatie over relativiteit, landbouw en kernenergie moet Encarta de eer aan Navigator laten maar ook Encarta is niet bang voor een formule op z'n tijd.
Sinds kort worden steeds meer populair-wetenschappelijke series CD-ROM's uitgegeven. Mogelijk is er voor de uitgevers op die manier meer winst te behalen, misschien gaat het erom dat je zo meer ruimtevretende videobeelden, foto's en muziek kwijt kunt. Misschien is ook wel gebleken dat er behoefte is aan het CD-equivalent van de beroemde Time-Life boeken. Zo heeft Thomson Multimedia in samenwerking met Yorkshire Television een serie uitgebracht van (voorlopig) vijf delen: Physical World, Water, Land & Air, Materials en Elements. Anglia Multimedia heeft bijvoorbeeld The World's Weather, The Industrial Revolution, Understanding Energy, een aantal over planten, dieren en het menselijk lichaam, maar in dezelfde serie bijvoorbeeld ook Exploring Castles, Nelson and his Navy en British Islands from the Air. We zijn hiermee weer terug bij de snuffelwerken. Opzoeken heeft niet zoveel zin, je komt dan dingen tegen die op de CD staan omdat ze toevallig beschikbaar waren of omdat het de redactie behaagde ze op te nemen. Kernenergie wordt natuurlijk uitgelegd op Understanding Energy - al missen de CD's van Anglia een zoekfunctie. De essentie van platentektoniek kom je op Physical World wel te weten. Maar wie op deze CD 'agriculture' intoetst vindt iets over landbouw in Noorwegen, Oostenrijk, Bangla Desh en nog een paar landen, iets over erosie en iets over zwerflandbouw. Een algemeen, oriënterend verhaal ontbreekt. En als je bent geïnteresseerd in de lotgevallen van regenwater, moet je dan Physical World, Water, of Land & Air hebben? Geen van drieën, zo blijkt, en dat heeft te maken met het feit dat Water en Land & Air vooral op het milieu gericht zijn - maar dat is aan de verpakking niet duidelijk te zien. Lekker infotainment, verder niet.
Prijsindicaties:
Eyewitness Encyclopedia of Science: f. 100,-
Navigator: f. 278,-
Encarta: f. 290,-
Thomson serie per stuk: f. 125,-
Anglia serie per stuk: f. 90,-
Dit zijn adviesprijzen; de straatprijzen zijn vaak veel lager. CD-ROM's zijn te koop in computerzaken, boekhandels en bij gespecialiseerde softwarewinkels.