Als onderzoeker van het Nationaal Natuurhistorisch Museum heeft dr. Jaap van der Land al heel wat koraalriffen van dichtbij gezien. Hij maakt gehakt van wat de leek daarover denkt te weten. Wat dacht je van deze: 'Een populaire misvatting is dat koraalriffen de rijkste levensgemeenschappen onder water zijn, te vergelijken met het tropisch regenwoud. Nou, het rijkste gebied dat ik heb gezien, met de meeste koraalsoorten, dat was gewoon een onderzeese vulkaanhelling in Indonesië. Helemaal geen rif. Zoiets kan wel op den duur tot een rif uitgroeien. Aan de andere kant heb ik grote koraalriffen gezien, indertijd uit koralen opgebouwd, met maar twee soorten koraal erop. Dat ziet er heel armetierig uit. Je hebt dus arme en rijke levensgemeenschappen in de tropische zeeën. In die zin is er een enorme variatie.'
Kort geleden was Van der Land leider van een expeditie die koraalriffen bestudeerde op de Seychellen. De Seychellen? Wie heeft er ooit gehoord van de Seychellen? Een groep van enkele tientallen tropische eilanden, tot 1975 een overzees gebiedsdeel van Groot-Brittannië en nu één van de jongste onafhankelijke staten ter wereld. De archipel is geïsoleerd gelegen in het westelijk deel van de Indische Oceaan maar per vliegtuig behoorlijk te bereiken. De evenaar is vlak bij dus het is er altijd lekker warm, terwijl koele briesjes vanuit zee ervoor zorgen dat het niet te gek wordt. Onder de weinige natuurlijke hulpbronnen van de Seychellen zijn de koraalriffen, die ervoor zorgen dat toerisme en visvangst de belangrijkste middelen van bestaan zijn.
En dat moet ook zo blijven. Vandaar dat de Seychellen onlangs graag gastvrijheid verleenden aan die groep van vooral Nederlandse onderzoekers: het eilandenrijkje wilde bijvoorbeeld graag weten hoeveel er gevist kan worden zonder dat de riffen hun aantrekkingskracht op toeristen verliezen. De Nederlanders waren met het onderzoeksschip de Tyro bezig aan een expeditie door de Indische Oceaan.
Het interessante van de riffen op de Seychellen is het isolement: van de goed bestudeerde koraalriffen liggen de meeste in de buurt van grote landmassa's. Daar hebben ze te maken met alles wat grote rivieren mee naar zee brengen, met visvangst, vervuiling door de bevolking en wat niet al. Bij continenten of grote eilanden heb je eigenlijk geen maagdelijke riffen. Bovendien staan daar de riffen met elkaar in contact, zodat ze biologisch op elkaar gaan lijken: vis en ander waterleven kan zich over korte afstanden makkelijk verplaatsen. Die bij de Seychellen waren weinig onderzocht, volkomen afgesloten van andere riffen, en hadden niet al te veel te lijden van menselijke bezigheden. De nog geen honderdduizend bewoners van de Seychellen samen kunnen (nog) niet genoeg vervuilen om de biologen te verontrusten. Alleen de visvangst heeft enige invloed. Dr. Van der Land: 'Je merkt wel degelijk dat de riffen bij het hoofdeiland Mahé in dat opzicht niet meer helemaal normaal zijn. Er groeien bijvoorbeeld veel wieren die gewoonlijk door vissen worden opgegeten. Als de visstand terugloopt hebben de wieren vrij spel. En bepaalde wieren kunnen weer met koraal gaan concurreren om licht en voedsel.'
Nu wordt het ingewikkeld, want de wieren kwamen al eerder ter sprake. Hier gaat het om zeewier zoals wij dat kennen: slierten bruine waterplanten. De wieren die Jaap van der Land eerder noemde als medewerkers aan de bouw van een koraalrif, zijn microscopische ééncellige wieren of algen. Ze leveren hun bijdrage op verschillende manieren. Koraaldiertjes zijn hoogstens een paar centimeter groot en ze leven in een doosje van kalk, een uitwendig skelet. Van daaruit plukken ze met tentakels plankton uit het water, dat ze opeten. In de koraaldiertjes leven, als een soort huisgenoten, ééncellige kalkwieren. Zij zijn het die kalk uit het zeewater halen en zo het materiaal leveren voor het skelet van het koraaldiertje. In ruil voor deze dienst wonen ze veilig in het huisje dat ze zelf hebben helpen bouwen. Biologen noemen deze voor-wat-hoort-wat-strategie een 'symbiose'. Van der Land: 'Wieren kunnen het ook zonder koraal. Bij de Kaapverdische eilanden heb je kalkroodwieren die in hun eentje kalkafzettingen maken. Koralen spelen daar vrijwel geen rol.'
'Een andere manier waarop algen een rol kunnen spelen is juist door koraalkolonies af te breken. Je hebt booralgen die samen met borende dieren een kolonie kapotmaken, zodat-ie tot puin of zand uit elkaar valt. Dan komen er "cementerende algen" in actie die het gruis aan elkaar lijmen tot een rotsachtige ondergrond. Het rif is dan weer een stukje hoger geworden en op de harde rots kan weer nieuw koraal groeien.' Het omhooggroeien van een rif is een levensnoodzaak omdat koralen vaak groeien op onderzeese vulkaanhellingen. Zo'n vulkaan heeft de neiging om door zijn gewicht de zeebodem in te zakken. Wil het koraal bij het wateroppervlak in de buurt blijven dan moet het dus omhoog. Dat betekent dat het afsterven van koraal essentieel is om het koraal in stand te houden.
Afgelegen riffen als op de Seychellen heten in wetenschappelijke taal 'oceanische' riffen. Het onderzoek van Van der Land en zijn team had hier al snel opmerkelijke resultaten. 'We zijn de vissoorten gaan inventariseren. Voordat we daarmee begonnen waren er zo'n 800 soorten bekend. Daar gingen er door ons werk 40 af. Van sommige soorten bleken namelijk de mannetjes en vrouwtjes zo verschillend eruit te zien, dat ze als verschillende soorten waren geteld. Maar we hebben ook ruim 100 nieuwe soorten ontdekt. Al met al hebben we de indruk gekregen dat de Seychellen aanzienlijk armer zijn aan levensvormen dan Indonesië. Zeeanemonen kom je er bijvoorbeeld vrijwel niet tegen. Zulke soorten hebben zich daar blijkbaar nooit kunnen vestigen, en soorten die eventueel uitsterven worden moeilijk vervangen. Dat werkt natuurlijk anders in een systeem dat met andere gemeenschappen in verbinding staat.
Jaap van der Land vervolgt zijn les in de koralenkunde. 'De kwetsbaarheid van koraalriffen is geen wet van Meden en Perzen. Natuurlijk, koraal groeit maar heel langzaam. Maar je hebt ook snelgroeiende soorten. En trouwens, de langzame groeiers laten zich niet zo makkelijk vernietigen. Ik heb ze gezien die waren aangetast door een of andere schimmel, en die groeien vrolijk verder.' Er doen volgens Van der Land veel sprookjes de ronde. Koraalriffen zouden verstikt worden door slib uit rivieren. Maar sommige koralen houden juist van slib, of als ze er last van hebben kunnen ze het met tentakels van zich af gooien. Je hebt zelfs koraalsoorten die kunnen kruipen.
'De mens krijgt soms wel erg makkelijk de schuld. In Indonesië heb ik riffen gezien waarvan werd gezegd dat ze door toedoen van de mens waren vernietigd. Maar dat bleek in gebieden te zijn waar helemaal geen mensen zaten. De schuld kan dan net zo goed liggen bij een storm, bij boorsponzen of bij een ziekte. Soms na 20, soms na 300 jaar valt een rif uit elkaar.' Vernietiging van een koraalrif door de kracht van een storm komt veel voor. Jaap van der Land houdt er zelfs rekening mee dat dat normaal is - dat riffen door stormen kapotgeslagen horen te worden. Dat werpt een heel ander licht op de vernietiging van riffen. Het vergaan van riffen is dan onderdeel van een cyclus en daarmee wordt het een natuurlijk verschijnsel. Dat is natuurlijk niet zo in het geval van koraalriffen dicht bij steden en havens, die duidelijk door vervuiling om zeep geholpen worden. 'Maar zulke riffen moet je gewoon opgeven. Daar is niets aan te doen.'
Ook op de Seychellen heerst angst dat er riffen worden verstikt door toedoen van de mens. Het hoofdeiland Mahé is zo groot als Texel en kan bogen op een granietberg van 1900 meter hoog. Er worden wegen aangelegd, er is wat open mijnbouw, er worden beetwortels verbouwd - allemaal activiteiten die erosie veroorzaken op de berghellingen. Er treden aardverschuivingen op en grond spoelt van het eiland af de zee in. Van der Land moest zijn licht over dit probleem laten schijnen. 'Ze wilden weten wat de invloed van de erosie op het rif zou zijn. Ik heb toen gezegd dat ze heel wat andere redenen hadden om de erosie te bestrijden, want voor ze het weten is de vruchtbare grond van hun eiland op. Voor de oceaan maakt het zoveel niet uit: met die grote golven en de grote invloed van eb en vloed is het slib van dat kleine eiland zo weggespoeld. Maar eigenlijk moet ik ze dan ook uitleggen dat het rif bij Mahé weinig voorstelt.'
Veel eilanden van de Seychellen danken hun bestaan aan dood koraal. Het levende koraal zit op enige diepte in het water van de oceaan. Door de voortdurende sterke deining, die typisch is voor de oceaan, worden er steeds stukken koraal afgebroken en opgeworpen. Dat gebeurt vooral tijdens de stormachtige zuidoostpassaat. De riffen, dat wil zeggen de rotsformaties waarop je schipbreuk kunt lijden, bestaat hier dus voor honderd procent uit dood koraal. Zo is er rond veel eilanden een beschermende wal ontstaan. In de Indonesische wateren, waar de deining minder is en de verschillen in diepte minder groot, bestaat de bescherming van koraaleilanden juist uit levend koraal bovenop het rif. Een heel belangrijk verschil, legt Van der Land uit: 'Levend koraal kan groeien, dood koraal niet. Als door verandering van het klimaat de zeespiegel gaat stijgen lopen de Indonesische eilanden geen gevaar. Het beschermende koraal kan meegroeien. Maar de Seychellen hebben een probleem, want die richels van dood koraal groeien niet uit zichzelf. En als het water dieper wordt, wordt de hoeveelheid koraal die van beneden opgeworpen kan worden steeds minder.' Veel van de eilandjes van de Seychellen steken nog geen twee meter boven het water uit, dus als de zeespiegel hoger wordt hebben ze daar een echt probleem. Een paar jaar geleden is er al een klein eiland verdwenen.