De vraag wordt in toenemende mate relevant. Veel groten uit de wereldliteratuur zijn al verkrijgbaar op CD-ROM of via Internet. Aan het andere uiterste van het spectrum kunnen de kleinsten, die niet eens een uitgever kunnen vinden, hun materiaal onbelemmerd publiceren via computernetwerken - al zullen ze er niet rijk van worden. De uitgevers zelf onderzoeken zenuwachtig hoe zij computermedia kunnen gebruiken zonder hun eigen graf te graven, en of ze het gebruik ervan achterwege kunnen laten zonder hun eigen graf te graven.
Hoe je het ook wendt of keert, het gedrukte boek is een middel, geen doel. Halverwege de vijftiende eeuw is het een praktisch medium gebleken voor het verspreiden van verhalen en andere teksten, die voorheen mondeling of in de vorm van handschriften werden doorgegeven. Het feit dat wij gewend zijn aan het gebruik van boeken (en eventueel ervan houden) is geen bewijs dat het het best mogelijke medium is voor het publiceren van tekst. Natuurlijk worden talrijke boeken bedacht met de drukpers in het achterhoofd. Mooi geïllustreerde, doordacht opgemaakte boeken kun je niet zomaar reduceren tot een computerbestand. Maar daar staat weer tegenover dat een goede bioscoopfilm de kijker ook kan boeien via een zwartwit teeveetje op de camping. Zo moet een goed verhaal dat kunnen vanuit een ringband of zelfs vanaf het beeldscherm.
In mijn bezit is een dikke stapel CD-ROMs met literatuur erop. Ze luisteren naar titels als Library of the Future, Great Literature Plus, Classic Library, Project Gutenberg en World Literary Heritage. Op zulke CD's staat de tekst van tientallen tot honderden boeken, meest klassieken uit de Engelstalige literatuur. Daarnaast vaak de nodige klassieke klassieken (Homerus, Aristoteles, Plato, Cicero, Tacitus, Vergilius), een enkele 'buitenlander' (Dostojevski, Goethe, Voltaire) en nogal wat geleerden (Darwin, Kant, Nietzsche, Pascal). Allemaal oud, dus rechtenvrij. Er zijn veel doublures tussen de CD's onderling. Alles is in het Engels en in de meeste gevallen gelardeerd met facultatieve 'multimediale' liflafjes zoals passages die worden voorgelezen en zinloze stukjes video. Andere CD's concentreren zich op het werk van één auteur, bijvoorbeeld Shakespeare, Poe, Twain of Conan Doyle. Als student kun je daar heel wat aan hebben. Als lezer zou je met één zo'n CD minstens een half decennium zoet kunnen wezen, als er een acceptabele manier zou zijn om boeken in deze vorm te lezen.
Vandaar het experiment: elektronische teksten lezen. Twee mogelijkheden lagen voor de hand: printen of direct van het scherm. Ik koos Carrolls Alice in Wonderland (159 kilobyte), een werk dat op de meeste van de genoemde CD's wel staat, en joeg dat door de printer. Met het resultaat, ruim 60 A4tjes geperforeerd en samengebonden, installeerde ik me in de tuin.
Om te beginnen was het gevoel tamelijk sterk dat ik pas wat had nu het boek alsnog op papier stond. Eerst had ik bytes, nu had ik materie, en dat voelde duidelijk beter. Het lezen zelf was logischerwijs een tamelijk boekige ervaring, behalve dat de door bibliofielen zo veel geroemde geur ontbrak. Een interessante gewaarwording die het sjofele bundeltje papier me gaf, was dat ik een manuscript zat te lezen, een inderhaast gemaakt printje uit Carrolls tekstverwerker. Dat idee had een sterke charme.
Na Alice als print was het beeldscherm aan de beurt. Een goede gelegenheid om eindelijk eens Max Havelaar te lezen. Multatuli staat niet op CD maar wel op Internet, bijvoorbeeld op http://www.dds.nl/~ljcoster/multatuli/. Van die lokatie kun je ook de complete tekst in je eigen computer opzuigen en opslaan op schijf (582 kilobyte). Lezen is daarna een kwestie van laden in een tekstverwerker en door de tekst heen scrollen. (Internet is rijk aan plaatsen waar je gratis rechtenvrije boeken kunt halen. Dat kost wat moeite maar je hoeft geen dure CD's te kopen en je neemt alleen wat je nodig hebt. Goede plaatsen om te gaan kijken zijn de kiosk van de Digitale Stad Amsterdam en Project Gutenberg.
Lezen van het beeldscherm was een openbaring. Net als bij het printen van Alice kon ik zelf de grootte van de letters en het lettertype kiezen, maar nu elke dag opnieuw, afhankelijk van mijn conditie en humeur. Ik zat op de stoel waarop ik per week tientallen uren doorbreng zonder enige klacht over het comfort. Gewoon, rechtop. Ik hoefde niet voortdurend met spierkracht een weerbarstige pocket open te houden. Problemen met het licht waren er niet - mijn boek gaf zelf licht. Contrast en helderheid waren instelbaar. Bladeren ging moeiteloos met de Pagedown-knop; heel wat anders dan het gepriegel met al dan niet natgelikte vingers aan papieren bladzijden. En die geur, ach, op den duur vond ik het gezoem van mijn harde schijf zeker zo sfeervol als de lucht van giftig tolueen. Het zijn maar associaties en associaties kunnen veranderen.
Opmerkelijk vond ik mijn vermogen om geconcentreerd te lezen. Ik had van verschillende kanten gehoord dat Max Havelaar 'niet om door te komen' was. Maar aan de computer ben ik gewend mijn tanden ergens in te zetten en bijgevolg had ik veel minder last van afdwalende gedachten dan met een boek.
Nadelen waren er natuurlijk wel. Max Havelaar is waarschijnlijk met een scanner ingelezen. Daarbij heeft een soort kopieermachine de tekst uit een boek als beeld naar de computer gestuurd, waarna een speciaal programma de letters heeft getracht te herkennen. Dat gaat nooit helemaal goed. Er ontbraken punten achter zinnen, o's zagen er telkens anders uit en letters met accenten erop waren bijna zonder uitzondering in iets raars veranderd. Het umlautrijke Duitstalige gedicht van Sjaalman bijvoorbeeld was volstrekt onleesbaar geworden. Dit is verleden tijd zodra boeken door de uitgever zelf elektronisch worden aangeboden, en het bezwaar geldt trouwens zeker niet voor alle elektronische teksten die nu verkrijgbaar zijn.
Een ander probleem was het feit dat ik voor deze vorm van ontspanning was verbannen uit de huiskamer. Computers 'beneden' zijn thuis niet bespreekbaar. Dus moest ik naar boven, dus was ik ongezellig en zat ik met een schuldgevoel achter de PC. Maar ook dit euvel lijkt me niet fundamenteel van aard. Wel zat ik op een nacht opeens verbaasd en ietwat ontroerd met een papieren Max Havelaar in mijn handen, die bij ons in de boekenkast bleek te staan (uit de collectie van mijn vrouw). Wat was dat boek oud, maar wat waren de letters op de gele bladzijden nog scherp! Veel scherper dan op het scherm. Eindelijk kon ik zien hoe Saïdjah heette, want ook die naam was door de computer misvormd. En wat rook het boek grappig.
Het lezen per computer was zodoende een tamelijk groot succes, behalve dat ik beide gelezen boeken niet goed vond. Ik heb mezelf er dus van moeten overtuigen dat boeken in de circuits van een computer niet op een geheimzinnige manier van hun schoonheid worden ontdaan, en dat de lezer achter zijn scherm niet op een of ander manier ongevoelig wordt voor eventueel aanwezige kwaliteit. Ik kon mezelf geruststellen. De versjes van Carroll zijn in elektronische vorm nog even magnifiek en de ironie die Multatuli via Droogstoppel ten beste geeft is inderdaad superieur. Maar verder is Alice in Wonderland een stuurloze verzameling gekheid en leugens en is Max Havelaar een voorspelbaar betoog in een verhaal zonder ontwikkeling.
Het is wat frustrerend dat elektronische boeken matige kopieën zijn van een origineel. Van oorspronkelijk literair werk op CD of Internet is nog niet of nauwelijks sprake. Een originele aanpak met elektronische media komt al wel voor. De Amerikaanse uitgever Voyager, de VPRO onder de CD-ROM producenten, onderscheidt zich in dit opzicht, onder andere met Macbeth en Poetry in Motion. Macbeth op CD-ROM bevat de tekst, een geluidsopname van een complete voorstelling, videofragmenten uit de bewerkingen van Polanski en Welles en van alles op het gebied van tekstanalyse, annotaties en historische achtergronden. Helaas alleen voor Macintosh. Poetry in Motion is verkrijgbaar voor alle gangbare computers, vooropgesteld dat er een CD-ROM speler aan vast zit. Op deze CD beelden van dichters die voorlezen uit eigen werk: onder andere Charles Bukowski, Alan Ginsberg, William S. Burroughs, John Cage en Tom Waits. Verder interviews en van alle gedichten zowel de originele als de voorgedragen tekst. Zo wordt elektronische literatuur iets méér dan een gratis tekstbestand.
De genoemde CD's zijn verkrijgbaar via softwarewinkels of bij de Vizible-boekhandels in de meeste grote steden. Ze kosten rond de 100 gulden.