In Nederland worden op het ogenblik per maand zo'n 1250 CD-encyclopedieën legaal verkocht. Dit aantal zal nog stijgen en het aantal verkrijgbare titels doet dat ook. Tijd voor een vergelijkend onderzoekje. Het meest in zwang zijn de multimedia encyclopedieën. In een gewone encyclopedie wordt de informatie verduidelijkt en verluchtigd met afbeeldingen; op een CD kun je verder gaan. Daar kunnen behalve de gebruikelijke illustraties ook geluidsfragmenten, bewegend beeld en combinaties daarvan worden toegevoegd. De gebruiker beslist zelf of hij al snuffelend deze tierelantijnen tot zich wil nemen. Dat is wennen, zowel voor de maker als voor de consument. Wat voor geluid, wat voor filmpjes? Hoeveel en in welke verhouding? Hoe moet het worden opgezocht en hoe prop je zoveel mogelijk op een schijf? En hoe aangenaam en overzichtelijk is het resultaat dan nog?
Aan het onderzoek deden mee de encyclopedieën Bookshelf, Compton's, Grolier, Encarta en Hutchinson, en bovendien de al jaren niet vernieuwde CD-i versie van Compton's. Iedereen die een nieuwe CD-i speler koopt krijgt deze laatste CD cadeau en kan dus op zijn TV dit naslagwerk bekijken (en meer ook niet). De overige zijn CD-ROM's en horen dus in een randapparaat bij de PC. Dat heeft het voordeel dat de informatie uit de encyclopedie bewerkt en elders gebruikt kan worden. Deze multimediale CD-ROM-encyclopedieën zijn goed vergelijkbaar. In allemaal kun je naar trefwoorden zoeken door gewoon dat trefwoord in te tikken, en artikelen zoeken waarin een combinatie van woorden voorkomt. Allemaal kennen ze een vorm van hypertext, wat wil zeggen dat je op een woord kunt klikken en dan automatisch informatie krijgt over dat woord of begrip. Allemaal hebben ze bestanden met plaatjes, videobeelden, geluiden, en een ingebouwde atlas. In details zijn ze daarentegen onvergelijkbaar als verzekeringspolissen. Ze hebben niet allemaal een ingebouwd (Engelstalig) woordenboek, er is er maar één met een spellingchecker (Encarta; dit is bijvoorbeeld handig bij Russische namen), er zijn er twee met een kwis-achtig spelletje, en de voorziening 'Today in History' is ook niet algemeen. Maar dat zijn niet de belangrijkste eigenschappen waarop je een encyclopedie beoordeelt.
De eerste vraag is: hoe snel kun je aan de slag? Hoeveel tijd verloopt er tussen het klikken op het ikoon waarmee je het programma start en het verschijnen van het scherm waarin je je wensen kunt kenbaar maken? Dat kan oplopen tot meer dan een minuut op een machine die ruimschoots aan de minimumvereisten voor alle CD's voldoet, en dat is niet acceptabel.
Het allerbelangrijkste is natuurlijk wat er aan informatie op een schijf te vinden is. Voor het doel van dit artikel werd een aantal criteria ontwikkeld: de Ajax-test, de Barents-test en de Beatles-test. De Ajax-test is een maat voor het aantal trefwoorden dat een encyclopedie heeft: als de trefwoorden genummerd zouden zijn, welk nummer zou Ajax (niet de voetbalclub) dan hebben? Het valt op dat Hutchinson verreweg de meeste artikelen heeft, en dat blijkbaar bereikt door de artikelen extreem kort te houden. De CD-i van Compton's gebruikt de omgekeerde strategie: vergeleken met de CD-ROM van dezelfde uitgever is vooral op trefwoorden bezuinigd. De artikelen die zijn gehandhaafd zijn nagenoeg identiek aan die op de CD-ROM versie.
De Barents-test bevestigt dit beeld, en dient verder vooral om een idee te krijgen van de waarde voor Nederlanders van deze zonder uitzondering Engelstalige werken. Alle CD's hanteren de juiste spelling maar alleen Grolier en Encarta doen meer dan iets plichtmatigs. Behalve een tiental regels tekst heeft Grolier een tekening van de overwintering op Nova Zembla en een kaart van het Noordpoolgebied, waarop de reizen van Barents en andere belangrijke ontdekkingsreizigers zijn getekend. Encarta geeft een zevental verwijzingen naar andere relevante onderwerpen (zoals de Noordoostelijke Doorvaart en Spitsbergen).
Natuurlijk worden onze nationale helden alleen opgenomen voor zover ze internationaal iets voorstellen. Michiel de Ruyter komt al niet in Compton's CD-i voor en ook niet in Bookshelf. In Hutchinson staat 'Michael Adrianszoon de Ruyter' (6 regels) en in Compton's ('Michael') staat een stuk dat na vijf regels midden in een zin ophoudt. Alleen Encarta en Grolier blijven overeind met 11 respectievelijk 9 regels. Jan van Schaffelaar is nergens te vinden.
Voor een papieren encyclopedie gaat het smoesje 'We konden geen stukje tekst krijgen over Columbus' niet op. Een afbeelding van een werk van Van Gogh hoort tot de verplichte nummers. Wat vinden we dan in een multimedia-encyclopedie over de Beatles? Dat is de gedachte achter de Beatles-test. Compton's faalt royaal met alléén tekst; Hutchinson komt nog het verst met drie foto's en een stukje zwart-wit video over een aankomst van de vier op een vliegveld. Maar nergens muziek. Dat is wel te verklaren, het zal met rechten en dus met kosten te maken hebben, maar het is niet goed te praten. Encarta maakt in de sector popmuziek iets goed met fragmenten van onder andere Little Richard, Creedence, Bowie en Elvis Costello maar voor de rest is het niks.
Wat voor inhoud geven de CD-encyclopedieën verder aan het begrip multimedia? Op Bookshelf na hebben ze allemaal enkele tientallen videofragmenten. Dat wil zeggen echt, bewegend, met een camera opgenomen beeld. Jammer genoeg is er altijd wel wat mee mis. Of het is te klein, of onscherp, of onnodig zwartwit, of niet synchroon, soms ook lelijk gemonteerd of zo kort dat net zo goed met een foto volstaan had kunnen worden. En zelfs van zulke slechte video kan zo weinig op een CD dat de selectie altijd willekeurig zal zijn. De ene redactie kiest voor de landing op de Maan, de andere voor de moord op Kennedy en een derde voor zwaaiende Beatles. Op deze manier blijft de status van video op een multimedia-CD ver beneden die van illustraties in een boek. Het is meer op het niveau van een gratis lollie.
Compton's probeert de kijker een rad voor ogen te draaien door te pochen op 'meer dan 80' videoclips. Meer dan de helft daarvan blijkt niets meer te zijn dan diavoorstelling met commentaar. Leuk geprobeerd en soms informatief, maar een karikatuur van een videoprogramma. Veel geschikter voor encyclopedieën op CD-ROM zijn animaties. Die kunnen simpel zijn, nemen dus weinig ruimte op een CD in, en kunnen toch sterk verhelderend werken, zoals bij natuurwetenschappelijke onderwerpen. Compton's CD-i en Hutchinson laten dit middel links liggen. Compton's CD-ROM en Grolier gebruiken het te weinig en niet goed genoeg. De animaties zijn niet voldoende duidelijk en leunen teveel op de gesproken tekst. Grolier vindt het zelfs nodig geschreven tekst in een animatie te projecteren terwijl er ook gesproken tekst loopt. De kijker kan er dan niets meer van volgen. De tekenfilmpjes van Bookshelf en Encarta zijn uitstekend, en vaak trouwens identiek. Ze komen van dezelfde uitgever, te weten Microsoft. Bij Bookshelf is het geluid zelfs weggelaten en dat blijkt niet te hinderen. Multimediaal hoeft niet te betekenen dat alle media altijd tegelijkertijd in actie moeten komen.
Bij afbeeldingen geldt hetzelfde dilemma als bij video: hoe meer je ervan wilt opnemen, hoe meer concessies je moet doen aan de kwaliteit. Encarta heeft dit blijkbaar het handigste opgelost, met bijna evenveel plaatjes als Grolier en Compton's maar een veel hogere kwaliteit. De andere nemen te vaak hun toevlucht tot zwartwit, tekeningen of onscherpe rommel. Soms wordt er gewoon slordig gewerkt: Hutchinson heeft een foto van Michael Jackson als kind en laat na daarbij te vermelden dat hij er tegenwoordig heel anders uitziet.
Ook bij geluiden is het willekeur troef en schipperen tussen kwaliteit en kwantiteit. Bookshelf heeft vooral historische fragmenten, citaten en stukjes muziektheorie. Daarbij ook de uitspraak van sommige woorden uit het woordenboek, zodat het aantal geluiden moeilijk is vast te stellen. Hutchinson legt de nadruk op nieuwsverslagen van historische gebeutenissen en sound bites uit klassieke muziekstukken. Compton's CD-ROM heeft dierengeluiden, volksliederen en klassieke muziek. Het bijzondere is dat de laatste twee categorieën bij Compton's door de computer worden nagespeeld. Daardoor zijn ze arm aan informatie (voor de kenners: het zijn MIDI-files) en kunnen het er veel zijn. Voor een nationale hymne is dat tot daaraan toe, maar het is afschuwelijk om bijvoorbeeld een stuk uit een Brandenburgs concert te horen alsof het uit een kinderspeeldoosje komt. Het valt af te raden om deze deuntjes ook maar te beluisteren. Aan de andere kant zijn dergelijke gecomprimeerde melodietjes makkelijk in de computer te laden om ze voor een ander doel te gebruiken, ongeveer zoals je tekstfragmenten naar een rapport kopieert. Wel aardig dus voor hobbyïsten. Encarta heeft de goede smaak op kunnen brengen alleen de volksliederen te verkrachten en de grote componisten betrekkelijk ongemoeid te laten, al blijft het secondenwerk. De lijst met volksliederen is completer dan die van Compton's - mèt Kazachstan, Uzbekistan en Kirgizistan.
Een pijnlijk punt vormen de atlassen. Alle CD's bevatten een wereldkaart waarbij je op elke gewenste plaats kunt inzoomen, overigens niet op stukken kleiner dan ongeveer 300 bij 400 km. Ook kun je de namen van plaatsen intoetsen die dan voor je worden opgezocht. De scores van Compton's en Hutchinson zijn schandelijk, en daar komt nog bij dat ze grove fouten maken. Bij Hutchinson zijn Amsterdam en Utrecht verkeerd gelokaliseerd en staat over Noord-Brabant pontificaal 'Belgium' gekalkt. Compton's CD-ROM vertoont een kaart met karikaturen van Zeeland en de Waddeneilanden en zonder Flevopolders. Zulke atlassen kun je in geen enkel opzicht vertrouwen. Encarta, tenslotte, heeft het over 'IJesselmeer'. Alleen Bookshelf en Grolier halen hier een voldoende (de eis daarvoor is een foutloze kaart).
Wie door een CD-encyclopedie zwerft merkt dat er nog een ander soort snelheid is dan de snelheid waarmee het programma start. Dat is de snelheid tijdens het gebruik: de snelheid waarmee dingen worden opgezocht en die waarmee van het ene onderdeel van de encyclopedie naar het andere wordt overgeschakeld. Het is niet zo vreemd dat de CD's die het minst rijk aan inhoud zijn (Bookshelf en Compton's CD-i) het snelst met de gevraagde informatie komen, als ze die hebben. Maar vooral Hutchinson kan de gebruiker wanhopig maken met zijn traagheid. Het invoeren van trefwoorden gaat bij Grolier met ongeveer één letter per seconde, verder is deze CD niet extreem langzaam.
Een eervolle vermelding krijgt verder Compton's CD-ROM voor zijn 'Editing Room'. Daarmee kan je zelf voorstellingen maken. Voor een filmpje over olifanten bijvoorbeeld sleep je alles wat je relevant lijkt bij elkaar aan video, landkaarten, foto's, geluiden en tekst en die kun je dan monteren tot een lopend geheel, waarbij je ook nog eigen tekst kunt toevoegen. Het blijkt alleen dat de aanbevolen processor (486SX/25MHz) dit werk niet soepel kan doen. Wat moet dat worden met de 'minimale' 386SX/16MHz?
Van de multimediale encyclopedieën brengt Encarta het er het beste van af. Redelijke snelheid, redelijk veel tekst, weinig fouten en acceptabele audiovisuele extra's. Toch vraag je je af wat er mogelijk zou zijn als er geen ruimte zou worden gegund aan die extra's, die immers niet anders dan willekeurig kunnen zijn. Het antwoord is sinds enkele maanden in Nederland op de markt: de eerbiedwaardige Brittannica, nu ook op CD. Geen plaatjes, geen filmpjes, geen geluid, alleen tekst, tekst en nog eens tekst. Informatie en geen gezeur. Ajax is nummer 1399 en krijgt 21 regels. Barents: 13 regels en 57 verwijzingen waaronder Jacob van Heemskerck en Van Linschoten. Van Schaffelaar ontbreekt ook in de Brittannica. Aan de Beatles zijn ruim 40 regels gewijd. Een en ander wordt aanzienlijk sneller gelokaliseerd dan met de gelikt vormgegeven multimedia-CD's.
Toch heeft ook de Britannica concessies moeten doen. De papieren Britannica maakt gebruik van bijna duizend verschillende lettertypen. Maar in de CD-versie heeft de uitgever moeten kiezen voor platte tekst, om alle 32 boekwerken gecomprimeerd en wel op die ene CD te krijgen. Dat betekent dat sommige symbolen niet beschikbaar zijn. Nu en dan, bijvoorbeeld in wiskundige formules, verschijnen daarom vierkantjes die aangeven dat het symbool dat daar hoort helaas niet voorradig is. De formule is daarmee waardeloos. De lezer wordt verwezen naar, inderdaad, de boeken.
Ook de Britannica op CD heeft een aantal van de gebruikelijke snufjes van een CD-ROM: een woordenboek (Merriam-Webster Collegiate Dictionary), verschillende zoekmethoden, mogelijkheid om een woord uit een tekst te vissen en daarmee verder te zoeken, tekst kopiëren naar een hulpbestand enzovoorts. Aan een versie met afbeeldingen wordt gewerkt; ook bij Brittannica kunnen bezitters van een CD tegen gereduceerde kosten updaten - de eerste keer zelfs voor niets. De Brittannica CD kost 2850 gulden; de papieren uitgave rond de 8 mille. Er is ook al een demo van een online versie op het Internet, maar deze is eigenlijk niet voor het publiek bedoeld. Gebruik van de demo kost 400 dollar eenmalig en $20,- per maand. De definitieve versie is klaar en komt binnenkort beschikbaar voor $5000 op jaarbasis. Organisaties die meer informatie opvragen dan een bepaalde drempel, of die meer dan 5000 medewerkers hebben, betalen meer. Een CD-ROM-speler aangesloten op het bedrijfsnetwerk is dan goedkoper en hoogstwaarschijnlijk sneller.
Encyclopedieën op CD zijn in potentie stukken handiger dan lange rijen boeken. Ze hebben nog hun tekortkomingen; in de eerste plaats nemen de makers van multimediaprodukten zichzelf onvoldoende serieus en permitteren ze zich te veel fouten. Gebreken die te maken hebben met de verwerkingssnelheid van computers en met de opslagcapaciteit van de CD's kunnen in de komende jaren vervliegen. Als de uitgevers de extra ruimte tenminste niet gaan vullen met nog meer fleurig verpakkingsmateriaal. Een ander probleem is dat er niets te krijgen is in de Nederlandse taal en voor de Nederlandse cultuur. Uitgeverij Bonaventura (Winkler Prins) heeft geen plannen om snel een CD-ROM uit te geven; de WP in boekvorm zou daar onder lijden. Wie daar toch op wil wachten kan misschien als overgangsmaatregel een multimedia-encyclopedietje kopen. Ze kosten toch bijna niets.