Mp3 verscheurt muziekwereld

Herbert Blankesteijn

De hardrockband Metallica was de eerste en meest luidruchtige die zich verzette tegen gratis downloaden, het kopiëren van muziek via internet. Drummer Lars Ulrich in 2000: 'Wij huren tijd bij opnamestudio's waar kleine zakenlui dure apparatuur in bedrijf houden. Onze cd's helpen honderden mensen aan werk bij platenmaatschappijen en omroepen. Het is een industrie met massa's banen - de meeste minder in het oog lopend en veeleisender dan de onze - die gezinnen onderhouden en bijdragen aan de economie. Als muziek gratis is, is die industrie niet levensvatbaar. Wie gratis muziek wil, wil blijkbaar dat muzikanten voor niets werken. Waarom zouden ze? Niemand werkt voor niets.'

Janis Ian denkt daar anders over. Zij had in de jaren '70 grote hits met At Seventeen en Run too Fast. Rijk is ze daar niet van geworden: 'Als iemand uit de muziekindustrie zegt dat ik met zijn plan meer geld verdien, hou ik mijn hand op mijn portemonnee. En als-ie weg is, kijk ik of ik niks mis.' Maar ze werkt nu onafhankelijk van platenmaatschappijen, en aan het gratis downloaden van haar liedjes in mp3-vorm verdient ze harde dollars: 'Op een dag ben ik zelf nummers gratis gaan aanbieden. Daarop zijn de verkoopcijfers van mijn cd's verdriedubbeld, en dat zijn juist de cd's waarvan ik nummers weggeef.'

Het uitwisselen van muziek via internet is mogelijk geworden door mp3, een manier om digitale muziekbestanden zo klein mogelijk te maken met behoud van de geluidskwaliteit. Het principe is eenvoudig. Op een cd staan in feite computerdata: 10 megabyte (MB) per minuut muziek. Om een popliedje van drie minuten in deze vorm te downloaden is een modem een á twee uur bezig. Mp3 maakt muziekbestanden tien keer zo klein. Een nummer kun je nu in circa tien minuten downloaden; met adsl of internet via de kabel kan het in een minuut. Wat eerst gekkenwerk was, is nu een fluitje van een cent. Tussen een half en een heel miljard songs worden elke maand gedownload door muziekliefhebbers, zonder dat ze daarvoor betalen.

De ene muzikant voelt zich bestolen, de andere zegt ervan te profiteren. Nu dankt Janis Ian natuurlijk haar bekendheid aan platencontracten uit het verleden. Maar ook minder bekende artiesten proberen met vrije circulatie van muziek bekendheid te verwerven. De consument is de lachende derde: muziek is nog altijd te koop, maar wie niet wil betalen hoeft dat niet te doen.

Mp3 is een bom onder het monopolie van de platenmaatschappijen. Het kopiëren van muziek heeft een schaal bereikt waarbij het klassieke hometapen en zelfs het kopiëren van commerciële cd's via de cd-brander verbleekt. De omzet van voorbespeelde cd's daalt al jaren met vijf tot tien procent per jaar.De platenindustrie geeft de schuld aan mp3 (niet iedereen is het daarmee eens - de inzakkende economie kan ook een factor zijn), en is in de VS overgegaan tot gerechtelijke vervolging van consumenten die meer dan duizend liedjes op internet aanbieden. Ouders komen er plotseling achter, door een dagvaarding op de deurmat, dat hun kinderen het auteursrecht op grote schaal schenden.

De computergeleerde wiens uitvinding de muziekindustrie ondersteboven heeft gegooid is een bescheiden Duitser, die kantoor houdt tussen de socialistische confectieflats van Ilmenau, even ten zuiden van Erfurt. Prof. Karlheinz Brandenburg, van huis, uit electrotechnicus, is verbonden aan het Fraunhofer Instituut voor Geïntegreerde Schakelingen – een afdeling van een TNO-achtige instelling met vestigingen overal in Duitsland. Aanvankelijk zat Brandenburg in Erlangen in Beieren, maar sinds begin 2000 zit hij in het mistroostige filiaal aan de Technische Universiteit van Ilmenau. Studentenflats nog fantasielozer dan de Nederlandse zijn er omringd door lukraak neergesmeten plakken beton. Het weer is er passend grauw en de schemering valt er werkelijk eerder in dan in het westen.

'De regering van Thüringen wilde hier een nieuw Fraunhofer-instituut beginnen en ik kreeg een volledig hoogleraarschap. Er was veel geld beschikbaar dus ik kon nieuw onderzoek beginnen. Vanaf 1 januari ben ik algemeen directeur.'

Op de zesde verdieping van een kantoorflat zonder receptie of lift neemt Brandenburg een hele middag de tijd om zijn prestatie toe te lichten. Hij blijft een man van de wetenschap. Noem hem de uitvinder van mp3, en hij begint aan een eindeloze opsomming van medewerkers en collega's die óók een bijdrage hebben geleverd. En het blijft niet bij lippendienst. Toen hij in 2000 met twee collega's de Deutschen Zukunftspreis des Bundespräsidenten für Technik und Innovation ontving, liet hij tientallen anderen meedelen in het geldbedrag van 250.000 euro. 'We hebben eraan gewerkt als team en ik vind het heel belangrijk dat het team als zodanig wordt erkend,' zegt Brandenburg eenvoudig. 'Zelfs als sommigen als boegbeeld fungeren.'

'De werkelijke grondlegger van mp3 is de micro-electronicus prof. Dieter Seitzer, mijn promotor, die al in 1977 speelde met het idee digitale muziek te verspreiden via een gewone telefoonlijn. Seitzer vroeg octrooi aan op dit idee en de bij het octrooibureau zeiden ze: "Nee, het is bekend dat dat niet kan. Een telefoonlijn kan de data niet snel genoeg vervoeren." In 1982 heeft Seitzer mij gevraagd het idee toch verder te ontwikkelen.'

Brandenburg slaagde in zijn opdracht. Toen hij in 1989 zijn promotieonderzoek afrondde, had hij een methode om digitale muziek tienvoudig te comprimeren zonder hoorbaar kwaliteitsverlies (zie kader2). Inmiddels had de compact disc de markt veroverd, en Brandenburg kon een eenvoudige rekensom maken: 'Als ik uitlegde wat we aan het doen waren op de universiteit, zei ik altijd dat je hiermee in theorie een cd met twaalf uur muziek kon maken. Maar dan zei ik er altijd bij dat je bij een cd vooral voor de inhoud betaalde en niet voor de drager, en dat zo'n cd dus tien keer zo duur zou zijn. Wat er nu met mp3 gebeurt, voorzag ik niet.'

Een meer vooruitziende blik had de Amerikaan Michael Robertson, woonachtig in San Diego. San Diego is de grenspaal van de Verenigde Staten in de zuidwesthoek van Californië, een sfeerloze stad ingeklemd tussen de zee, de woestijn en Mexico. Medio jaren richtte Robertson in San Diego het ene internetbedrijf na het andere op. 'Ik kom uit een gebroken gezin en heb in mijn jeugd de nodige armoede meegemaakt,’ vertelt hij in zijn glazen cubicle in de onmetelijke kantoortuin van zijn nieuwste bedrijf, dat hij heeft kunnen oprichten met de miljoenen verdiend met het voorlaatste. ‘Dank zij beurzen heb ik cognitive science kunnen studeren, maar om de armoede zover mogelijk achter me te laten ben ik ondernemer geworden.'

Robertson is een echte Amerikaanse wonderboy: blond, knap, vol bravoure en uitgerust met een stralend gebit dat gul tevoorschijn komt zodra iemand een camera trekt. Zijn eerste bedrijfjes hadden namen als Themez.com, Calendarz.com en Filez.com. Het laatste was een zoekmachine voor ftp-servers: computers die niets anders doen dan bestanden voor download aanbieden. 'Toen ik op een dag in 1997 de logbestanden doorkeek (verslagen die computers op gezette tijden produceren – HB), zag ik dat opvallend veel mensen zochten naar iets wat mp3 heette. Ik had geen idee wat het was maar er was duidelijk belangstelling voor, dus ik rook een markt.'

'Ik ben gaan kijken of ik het domein mp3.com kon krijgen (de basis voor een adres op het web – HB), maar dat was al vergeven. Ik heb contact opgenomen met de eigenaar, en die bleek het alleen te hebben geregistreerd omdat zijn initialen M.P. waren. Voor duizend dollar kon ik het overnemen. Mijn vrouw verklaarde me voor gek dat ik zo'n bedrag zomaar over de balk smeet. Maar toen ik aan het eind van de eerste dag naar de logfile van mp3.com keek, bleken er al tienduizend bezoekers te zijn geweest. Terwijl er nog niet eens een site was!'

The rest is history. Robertsons Mp3.com produceerde een stroom initiatieven die de muziekindustrie in grote verwarring brachten. Hij bood gratis software aan waarmee mensen hun cd's konden omzetten in makkelijk uitwisselbare mp3-bestanden. Hij gaf nieuwe artiesten de gelegenheid hun muziek in mp3-vorm op mp3.com weg te geven, om zo naamsbekendheid te krijgen. Bezoekers van de site konden dan op de pagina van de betreffende artiest ook zijn cd's kopen. Robertson begon met een soort radio-uitzendingen in mp3-vorm. De meeste muziek die hij aanbood was van artiesten die niet bij de reguliere platenindustrie onder contract stonden, en die expliciet toestemming hadden gegeven voor gebruik van hun werk. Dat kon niet anders. Websites die zomaar commerciële muziek in mp3-vorm voor download aanboden waren een makkelijke prooi gebleken voor de advocaten van de amusementsindustrie: niet zozeer het downloaden van auteursrechtelijk beschermd werk is in strijd met het copyright, als wel het aanbieden ervan.

Medio 2000 bevatte de catalogus van Mp3.com bijna een half miljoen nummers van 74.000 artiesten. Een van de artiesten was Roger McGuinn, bijna veertig jaar geleden de leider van The Byrds (Mr. Tambourine Man, Eight Miles High, Turn, Turn, Turn). Hij woont nu in Orlando, de door pretparken gedomineerde stad in het midden van Florida. In de novemberzon (26 graden) houdt hij zijn zonnebril op, hoewel hij over straat kan zonder herkend te worden.

McGuinn ziet er voor zijn leeftijd goed geconserveerd uit en hij maakt nog steeds muziek. De laatste jaren heeft hij zich beziggehouden met folkmuziek omdat hij vreesde dat het genre helemaal zou verdwijnen. Hij heeft inmiddels een tiental folk-cd's op zijn naam staan. Deze zijn te koop bij Mp3.com, waar ook een aantal nummers gratis wordt aangeboden. Opbrengst tot vandaag: 'Zo'n 20.000 dollar. Helemaal niet gek. Ongeveer wat je krijgt als voorschot bij een platencontract.' En hij lacht cynisch. Hij heeft aan zijn platen net als Janis Ian geen cent overgehouden. 'Van de platenverkoop moet je het sowieso niet hebben. Als muzikant moet je je geld verdienen met optredens. Daar valt goed van te leven. Ik heb net nog getoerd door het zuiden van de VS, en volgend jaar staat er een wereldtoernee op het programma.'

Het succes van Mp3.com maakte Michael Robertson overmoedig. Hij overspeelde zijn hand met Mymp3.com. Wie een bepaalde cd in zijn bezit had, kon deze registreren bij Mymp3.com. Met de cd in de lade van de cd-romspeler van de pc moest de klant de website opzoeken, die dan op afstand kon zien welke cd het betrof. Vanaf dat moment had deze klant vanaf iedere computer met internetaansluiting toegang tot de muziek van deze cd mp3-vorm. Daarvoor had Mymp3.com een uitgebreide database aangelegd met populaire muziek. De platenindustrie protesteerde. De argumenten: muziekliefhebbers zouden zich kunnen aanmelden met geleende cd's, de database van mymp3.com was zelf een illegale kopie, en het afspelen van deze muziek voor aangemelde luisteraars was een soort radio-uitzending waarover auteursrechten dienden te worden betaald. In 2000 verloor Robertson de rechtszaak over deze kwestie, en ging hij voor tientallen miljoenen het schip in.

In 2001 verkocht hij heel Mp3.com aan amusementsconcern Vivendi, voor bijna 400 miljoen dollar. Zelfs met de last van een miljoenenboete kon op dat moment een internetbedrijf nog zo hoog worden gewaardeerd, hoofdzakelijk op basis van de bezoekersaantallen. Nooit meer armoede voor Michael Robertson. 'Alleen in het laatste kwartaal dat ik directeur was heeft het bedrijf winst gemaakt.' Hij heeft een deel van zijn aanzienlijke vermogen gestoken in een nieuwe startup, Lindows.com, een bedrijf dat een alternatief voor Windows op de markt brengt. Robertson heeft de smaak van de rechtszaken blijkbaar te pakken: hij wordt nu om de haverklap voor het gerecht gesleept door Microsoft. Het luxe ingerichte kantoor van Lindows ligt toevalligerwijs op een steenworp afstand van dat van Mp3.com.

Vrijwel onmiddellijk na het afscheid van Robertson werd Mp3.com overvleugeld door nog veel ondeugender nieuwkomers. In 1999 had de 19-jarige student Shawn Fanning Napster opgericht, een bedrijf dat het uitwisselen van muziek naar een nog niet eerder vertoond niveau bracht. Op de website van Napster kon je geen muziek downloaden, maar wel een programma. Aan dit programma kon je, zodra het was geïnstalleerd, kenbaar maken welke bestanden op je eigen pc je via internet wilde delen met andere Napster-gebruikers. Napster maakte een database waarin stond welke liedjes bij wie te vinden waren, en de klanten konden vanaf hun pc deze database doorzoeken. Was de bezitter van een gezocht deuntje online, dan kon de download beginnen. Dat proces gebeurde, zonder tussenkomst van de bedrijfscomputer van Napster, rechtstreeks van de ene gebruiker naar de andere - peer to peer oftewel p2p.

Binnen de kortste keren had Napster tientallen miljoenen gebruikers die muziek uitwisselden of hun leven ervan afhing. Nu kwamen er artiesten in het geweer, met Ulrichs Metallica voorop. Zij meenden dat hun auteursrecht werd geschonden door Napster. Aanvankelijk hield het bedrijf schijnheilig vol van niets te weten: het bood zelf geen mp3-bestanden aan en wat de gebruikers met het progamma deden was hun zaak. Metallica was genoodzaakt met Napster naar zijn eigen muziek te zoeken. Zo kon de groep Napster een lijst overhandigen van Metallica-fans die illegaal muziek aanboden.

Dat was het begin van het einde voor Napster. Napster moest van de rechter eerst de aanbieders van muziek van Metallica afsluiten (deze namen ogenblikkelijk een nieuw account onder een andere naam), vervolgens alle auteursrechtelijk beschermde muziek verwijderen, en toen dat niet lukte verordonneerde de rechter dat Napster zijn activiteiten staakte. Metallica is dit conflict met zijn eigen fans nog altijd niet te boven. De groep weigert over dit onderwerp te praten. Bij het verschijnen van de nieuwe cd ‘St. Anger’ verschenen in nieuwsgroepen van fans (prikborden op internet) cynische commentaren op de beveiliging daarvan. Maar de groep had juist een opmerkelijke concessie gedaan, want met het nummer van een cd en een bijbehorend wachtwoord kunnen op de site www.metallicavault.com de nummers van de cd gratis in mp3-vorm worden gedownload. Daarna kan de fan ermee doen wat hij wil, bijvoorbeeld verder uitdelen op internet. Metallica durft dus niet meer recht te zijn in zijn eigen leer.

De rechtszaken rond Napster veroorzaakten zoveel ophef, dat er een beerput werd opengetrokken - de beerput van de contracten die artiesten gedwongen zijn te tekenen bij de grote platenmaatschappijen. De RIAA, de Recording Industry Association of America presenteerde zich in de strijd tegen het downloaden namelijk als bondgenoot van de arme, gedupeerde musici. Niks daarvan, riepen de beroemdheden in koor, onder andere tijdens speciale hoorzittingen die een Senaatscommissie aan de kwestie-Napster wijdden. Roger McGuinn somde daar zijn hits op, singles zowel als albums, met verkoopcijfers die vaak in de miljoenen liepen. Nooit kreeg hij meer dan een bescheiden voorschot. Don Henley, drummer en zanger van The Eagles, verklaarde dat de platenmaatschappijen niet namens hem spraken. Zelf sprak Henley namens de The Recording Artists Coalition, een verbond van ruim honderd bekende en ervaren artiesten (complete lijst op http://www.recordingartistscoalition.com/artists.html). Zangeres Alanis Morissette (Jagged Little Pill), ook lid, betoogde ook dat muzikanten zelden royalties zien.

Het gaat daarbij niet om misstappen als van John Fogerty (van Creedence Clearwater Revival), Gilbert O'Sullivan of the Beatles, die in het begin van hun carrière contracten tekenden waarbij ze de rechten op hun zelfgeschreven liedjes zomaar weggaven. Roger McGuinn zet zijn zonnebril ervoor af en bevestigt het met een glimlach: ook hij heeft geen domme dingen gedaan, de platenindustrie heeft alle procedures nu eenmaal zo ingericht dat er zelden royalties hoeven worden uitgekeerd. 'Alleen als je Metallica heet of Madonna, Robbie Williams of George Michael, kun je nog wel eens wat tegemoet zien. Daarom heb ik ook geen bezwaar tegen het downloaden. Ik gaf mijn muziek toch al weg. Het komt erop neer dat de platenmaatschappijen allerlei kosten bij de artiest in rekening brengen, zoals de productie van een videoclip. Dat wordt op de royalties ingehouden en zo blijft er meestal niets over.'

Vandaar dat Alanis Morissette bij de Senaat staande hield dat het gratis downloaden voor de meeste, uitgezonderd de allerpopulairste acts, eerder een voordeel is dan een nadeel: 'Royalties kregen ze toch al niet. De "gratis" distributie via internet zorgt voor contact met het publiek. Dat vergroot de kans op verdiensten door optredens en merchandising. Zo kunnen veel artiesten toch overleven.'

Deze artiesten mogen zich dan gelukkig prijzen dat er na het overlijden van Napster een waardige erfgenaam is opgestaan. Het succes van Napster had geleid tot een heel gedrang van alternatieve diensten: iMesh, WinMX, Gnutella, BearShare, LimeWire, Audiogalaxy, … Nu is de waarde van een uitwisseldienst voor een nieuwe klant groter naarmate er al meer klanten zitten: het aanbod van muziek waaruit gekozen kan worden is dan groter. Daarom stond van tevoren vast dat één opvolger de fakkel zou overnemen en dat de rest in de marge zou blijven. De winnaar is KaZaA geworden. KaZaA heeft alles. Zo kun je met KaZaA niet alleen muziek uitwisselen, maar bijvoorbeeld ook video en software. KaZaA heeft een nóg slimmere constructie dan Napster. Napster beweerde niets te weten van de activiteiten van de gebruikers maar hield intussen wel zelf een database bij van wat er aan muziek werd aangeboden en door wie. KaZaA doet dat niet. De computers van de ingelogde gebruikers maken de inventaris zelf - een inventaris die steeds verandert doordat sommige mensen hun pc uitzetten en andere zich juist aanmelden.

KaZaA kan dus nog beter dan Napster voor de rechter volhouden niet te weten wat de gebruikers uitspoken. Verder heeft KaZaA zichzelf op een onnavolgbare manier in mootjes gehakt en over de wereldbol verspreid, waardoor het voor rechthebbenden als de RIAA niet meevalt te bepalen wie er in welk land volgens welke wet moet worden vervolgd. Zo is het leeuwendeel van het bedrijf. verkocht aan Sharman Networks, een bedrijf dat officieel gevestigd is op het Zuidzeeeiland Vanuatu en kantoor houdt in Australië. Sharman heeft geen werknemers; die worden ingehuurd van weer een ander Australisch bedrijf.

In een pasgeverfd arbeidershuisje in een Noordhollandse stad woont Edwin Metselaar, tot voor kort in zijn eentje de Nederlandse vertegenwoordiging van KaZaA. Hij werkt nu niet meer voor KaZaA maar voor JoltID, een bedrijf dat uit KaZaA is voortgekomen en afgeleide technieken verkoopt. Begrijpt hij nog hoe het KaZaA-imperium in elkaar zit? 'Nee. Maar dat is het werk van de oprichters, Niklas Zennstrøm en Janus Friis. Ik moet hier gewoon mijn werk doen, en dat is het verkopen van de producten van JoltID.'

Een van die producten is PeerCache, een techniek die internetproviders kan helpen de gigantische datastromen te beperken die het downloaden met zich meebrengt. Volgens sommige schattingen komt 60% van alle dataverkeer voor rekening van peer-to-peerprogramma's als KaZaA. PeerCache slaat van de meest gedownloade liedjes en filmpjes een kopie op bij de internetprovider zelf, zodat deze niet steeds van ver hoeven worden gehaald. De Nederlandse internetprovider Wanadoo heeft PeerCache geprobeerd, maar stopte ijlings met wat achteraf een 'technische proef' werd genoemd toen de muziekindustrie in het geweer dreigde te komen.

Metselaar is een introverte, zacht pratende whizkid, maar raakt helemaal los als dit onrecht ter sprake komt. 'Alle software helpt kopiën te maken. Dan zou je zo'n beetje alle software moeten verbieden waarmee je bestanden kunt ophalen die eigenlijk niet van jou zijn, tot en met Internet Explorer. Daarmee kun je naar een site met illegale spelletjes en een kopietje downloaden. Moet je dan achter Microsoft aangaan?'

Sinds april 2003 wordt KaZaA zowaar juridisch met rust gelaten. In de VS sprak toen te rechter uit dat twee met KaZaA goed vergelijkbare diensten, Grokster en Morpheus, te vergelijken zijn met videorecorders: je kunt er illegale kopiën mee maken, maar legaal gebruik is ook mogelijk. Daarom kun je de makers van deze software net zomin als die van videorecorders betichten van medeplichtigheid aan illegaal kopiëren.

(De vergelijking met videorecorders is belangrijk omdat in de VS een vergelijkbare uitspraak in het verleden is gedaan over videoapparatuur.)

Michael Robertson vindt het moeilijk te verteren. 'Met MyMp3.com probeerden wij mensen te stimuleren cd's te kopen. De peer-to-peerdiensten doen dat helemaal niet. Toch werden wij veroordeeld wegens schending van het auteursrecht, en gaan zij vrijuit. Dat vind ik treurig.' Robertson spreekt deze woorden een paar dagen nadat de overblijfselen van Mp3.com door Vivendi zijn verpatst aan het internetbedrijf CNet, dat alleen in de naam is geïnteresseerd. Robertson mag een en ander treurig vinden, het verlies van Vivendi is zijn persoonlijke fortuin.

Metselaar is het pertinent oneens met Robertson. 'Wij stimuleren de cd-verkoop wél. Ik ben geïnteresseerd in electronische muziek. Veel labels laten hun muziek gratis downloaden. Dat doe ik, en vind ik het mooi dan koop ik de plaat. Ik ben niet kapot van de kwaliteit van mp3-muziek. Het kan aan mijn budget liggen dat ik dat makkelijk doe, maar als je het budget niet hebt, kún je niet eens cd's kopen. De muziekindustrie heeft het veel te makkelijk over gederfde inkomsten.' Overigens heeft KaZaA geprobeerd in contact te komen met auteursrechthebbenden als Buma/Stemra om tot een legale variant te komen, maar die zijn zulk overleg steeds uit de weg gegaan.

Nu de platenmaatschappijen geen vat meer hebben op p2p-diensten als KaZaA, trekken ze ten strijde tegen de muziekliefhebbers zelf. Daar was opnieuw een juridische strijd voor nodig. Het is relatief makkelijk op internet te vinden waar grote hoeveelheden gratis muziek via KaZaA worden aangeboden, maar het spoor eindigt per definitie bij een adres van twaalf cijfers. Dit heet het ip-adres – elke computer op internet heeft zo’n adres. De gebruikers kennen vaak hun eigen ip-adres niet omdat dat voor dagelijkse activiteiten niet noodzakelijk is. Alleen de internetprovider weet welke persoon van welk ip-adres gebruik maakt. Daarom heeft de muziekindustrie een proefproces moeten voeren tegen internetaanbieder Verizon, dat in april van dit jaar werd gewonnen. Verizon moest de namen van de overtreders aan de platenmaatschappijen geven en de weg kwam zo vrij voor processen tegen individuele gebruikers van KaZaA - overigens niet diegenen die veel downloaden, maar degenen die veel muziek ter download aanboden (zie kader4). Eerst 261, later nog eens 80 personen werden tot hun grote schrik gedagvaard voor bedragen die in de honderdduizenden dollars liepen. Daar zaten kinderen bij die van auteursrecht geen benul hadden, alleenstaande moeders die dachten dat ze met de maandelijkse betaling aan de internetprovider alles geregeld hadden, en grootouders die niet wisten wat hun kleinkinderen op de computer deden.

Rapper Chuck D. kan er niet bij. De gedrongen neger met de stentorstem en het onvermijdelijke baseballpetje schiet erbij in de lach. 'Dat is toch te gek om los te lopen. Schadevergoedingen van een paar ton eisen van kinderen. We zullen zo'n kind van twaalf wel eens leren Christina Aguilera's white shit te downloaden!' Op 11 oktober hield hij in Paradiso een donderpreek van een half uur over auteursrechten, op een feestje van Nederlands oudste internetprovider XS4all.

Chuck D. spreekt zich al uit vóór gratis downloaden sinds het verschijnsel bestaat. Hij nam daartoe zelf initiatieven: hij gaf nummers weg via zijn eigen website. Dat bracht hem in conflict met zijn platenmaarschappij, Universal, en nu brengt hij zijn platen zelf uit. 'De muziekindustrie heeft nog niemand kunnen vinden die evenveel lawaai maakt als ik, of die zelfs maar weet waar hij het over heeft.' Als de zaal wat te rumoerig wordt voert Chuck D. het volume gewoon op, waarbij de microfoon bijna in zijn mond verdwijnt.

Luidkeels: 'Ze wisten dat dit zou gebeuren op het moment dat ze muziek in cd-formaat uitbrachten. Ze wisten dat het onbeschermd was, maar ze hebben er in de jaren 80 en 90 veel geld mee verdiend, niet in de laatste plaats van mensen die een lp hadden en dezelfde muziek ook op cd kochten - voor de dubbele prijs. Het wachten was alleen op een techniek voor compressie, waarmee het door een telefoonlijn heen kon. De geest is nu uit de fles en geen wet krijgt hem er weer in terug.'

De rechtszaken tegen consumenten deden en doen de muziekindustrie veel publicitaire schade, maar hebben de gebruikers wel de beoogde schrik aangejaagd. De ene aangeklaagde na de andere trof een schikking, voor duizenden tot tienduizenden dollars per geval. Het aantal op KaZaA 'aanwezige' personen daalde onmiddellijk met tientallen procenten. Edwin Metselaar is daarvan overigen niet onder de indruk. 'Hoeveel zijn er dan over, op elk moment? Vier miljoen? Dat blijft toch verschrikkelijk veel. Voor PeerCache hebben we uitgerekend dat als het aantal beschikbare bestanden tienduizend keer zo klein zou worden, nog 80% van alle aanvragen kan worden gehonoreerd.'

Het is niet duidelijk of dergelijke rechtszaken ook in Nederland zullen worden gevoerd. De Stichting Brein (Bescherming Rechten Entertainment Industrie) die hierover beslist, heeft bij monde van directeur Tim Kuik meer dan eens gezegd dat dit niet gebeurt voordat consumenten een bruikbaar alternatief hebben. Zo'n alternatief zou een winkel op internet moeten zijn waar digitale muziek legaal kan worden gekocht.

Zulke winkels zijn er inmiddels. Voor Amerika is er iTunes van Apple - dat in een paar weken tijd miljoenen liedjes heeft verkocht voor een dollar per stuk - en Napster is herrezen in een betaalde variant. Ook via Altnet, dat toegankelijk is via KaZaA, kan muziek legaal worden gekocht. In Nederland biedt Tiscali muziek aan en het bedrijf Yeahronimo doet hetzelfde. Nog een handvol loopt zich warm. Het aanbod is nog niet zo alomvattend als dat van KaZaA zelf, maar er zijn al honderdduizenden liedjes te koop. Overigens niet altijd in de vertrouwde mp3-vorm en vaak met beperkingen. Zo willen de legale winkels meestal niet dat hun klanten de gedownloade nummers op cd branden. Dit kan verhinderd worden door de speciale software die nodig is om de liedjes te downloaden. Vaak mogen de bestanden maar op een beperkt aantal apparaten worden afgespeeld, soms zelfs alleen op de pc waarmee ze zijn gedownload. Het is niet duidelijk hoe gebruiksvriendelijk de winkels moeten zijn, en hoe groot hun aanbod, wil de Stichting Brein in actie komen tegen de ongeveer 150.000 Nederlandse gebruikers van KaZaA.

Tegelijkertijd blijkt de muziekbusiness creatief in het bemoeilijken van het verkeer op KaZaA. Een van de meest succesvolle maatregelen is het verspreiden van valse bestanden. Onder de titel van begeerde nummers worden bestanden in omloop gebracht die van alles bevatten behalve datgene waarnaar de liefhebber op zoek is: stilte of juist een 'rondlopend' refrein. Madonna maakt er meteen weer een provocatie van en roept de overtreder vanuit het zojuist gedownloade bestand toe: 'What the fuck do you think you're doing?' Eminem, Steely Dan, Ryan Adams, Annie Lennox - als het gaat om nieuwe cd's is KaZaA door de valse bestanden zo goed als onbruikbaar geworden. Wil je een hele cd bij elkaar sprokkelen, dan moet je alle nummers verschillende keren downloaden en in hun volle lengte checken, en dat kost eindeloos veel tijd - zoveel dat je spontaan het verlangen ontwikkelt een cd te kopen in de platenzaak.

Maar zoals Chuck D. Paradiso toebuldert: de geest is uit de fles. Roger McGuinn bijvoorbeeld ligt er niet eens wakker van dat Mp3.com ter ziele gaat. Glimlachend: 'Ik breng binnenkort een nieuwe cd uit, en die ga ik verkopen via mijn eigen website, bij concerten en via Amazon.com. Waarschijnlijk mét gratis downloadbare tracks, want het ziet ernaar uit dat dat een natuurwet is: je geeft iets weg en er komt iets voor terug, in de vorm van hogere verkoopcijfers.'

McGuinn neemt zijn muziek zelf op, thuis, op een pc. Hij is een goed voorbeeld van wat Chuck D. noemt een 'onafhankelijke artiest'. De rapper:

'In een woonhuis heb je tegenwoordig net zo makkelijk een studio als een wc. En veel mensen produceren er dezelfde shit, overigens. Hoe dan ook, je kunt nu met digitale technieken je eigen muziek maken en over de hele wereld verspreiden. Maar verwacht geen honderdduizenden exemplaren te verkopen. No, fuck that. Eén voor één zul je je liefhebbers vinden. Als je denkt dat je betaald zult worden voor elke noot die je speelt, you're in the wrong motherfuckin' game anyway. Je moet het doen omdat je ervan houdt. En als je cd's niet verkopen, dan verkoop je maar wat anders. You can't download a t-shirt.'

Karlheinz Brandenburg, de zachtmoedige uitvinder, ziet vanuit Ilmenau het gekrakeel met lede ogen aan. 'Ik vind niet dat alles maar gratis moet zijn. Door een Duitse wet die voorschrijft dat uitvinders moeten meedelen in de opbrengst van hun uitvinding, krijg ik een heel mooie aanvulling op mijn salaris als hoogleraar. Ik vind dat muzikanten ook moeten worden betaald voor hun werk en platenmaatschappijen ook. De platenmaatschappijen hebben grote vergissingen gemaakt, zoals het uitbrengen van cd's met kopieerbescherming. Daardoor weet je niet meer in welk apparaat een cd afgespeeld kan worden. Maar ze grijpen ook kansen, zoals met de muziek-dvd. En er is veel meer mogelijk, bijvoorbeeld via internet toegang geven tot alle concerten van een groep. Het is wel belangrijk dat dat kan in een bestandsformaat dat recht doet aan het copyright.'

Brandenburg zelf werkt momenteel dan ook aan dergelijke bestandsvormen. De geest van mp3 mag uit de fles zijn, er moet een opvolger komen die de koper alleen datgene toestaat waarvoor hij heeft betaald. Dergelijke technieken voor digital rights amangement (drm) zijn trouwens al verwerkt in de bestanden die worden aangeboden via iTunes van Apple, en het KaZaA-aanhangsel Altnet.

Pikant is, dat de muziekindustrie onlangs is betrapt op gebruik van KaZaA voor eigen voordeel. Een nieuw Amerikaans bedrijfje, BigChampagne, kan per regio in kaart brengen welke nummers op KaZaA het populairst zijn. Radiostations en platenmaatschappijen kunnen deze cijfers kopen om daar hun marketingbeleid op af te stemmen, en dat doen ze dan ook.

Dus terwijl de muziekbranche nog bezig is de peer-to-peer technieken te bestrijden, begint ze te ontdekken dat er ook voordelen aan zitten. Krijgt iemand al een déjà vu? Janis Ian wel. ‘De muziekindustrie had precies dezelfde reactie op de komst van spoelenrecorders, cassettes, digitale audiocassettes, minidiscs, videobanden, MTV, en allerlei andere techieken die voor de consument een vooruitgang zijn. Ik weet dat, want ik was erbij. De filmindustrie heeft geprobeerd het opnemen van films op video onmogelijk te maken maar de rechter heeft dat verhinderd. Toen zijn ze 180 graden gedraaid en zijn films op video gaan verkopen en verhuren. Dat levert nu meer geld op dan bioscoopvertoningen.’

En zo moet dit verhaal een open einde krijgen. Iedere conclusie kan door een ontwikkeling van morgen worden ontkracht. Het kan zijn dat de platenmaatschappijen erin slagen de gebruikers van KaZaA het leven zo zuur te maken dat het gratis uitwisselen tot stilstand komt. Er waarschijnlijk is dit niet. Een plausibel scenario is, dat door digital rights management in de toekomst nieuwe muziek alleen legaal en tegen betaling te krijgen is, terwijl oude muziek, die voor de industrie niet meer interessant is, wordt uitgewisseld via KaZaA. Maar het is zeker zo denkbaar dat de beveiligingen worden gekraakt en dat het gratis downloaden in mp3-vorm niet in toom wordt gehouden. Een goede mogelijkheid is verder dat de verkopen van cd’s blijven dalen, zodat zelfs de topartiesten niet meer hoeven rekenen op royalties. Dan zullen de supersterren net als de McGuinns, Ians, Henleys en Morissettes hun platen moeten maken voor een vast bedrag, of als ze geluk hebben voor een jaarsalaris met pensioenregeling. Wellicht wordt muziek iets dat je cadeau krijgt bij de aanschaf van een mp3-speler. Maar voor de meeste artiesten blijft net als in het verleden het motto van Chuck D. gelden: Je moet spelen omdat je van muziek houdt.

>>KADER Mp3 fopt het brein

De naam mp3 is ontstaan toen Brandenburg en zijn medewerkers hun methode voor het verkleinen van geluidsbestanden opgenomen wisten te krijgen in de mpeg-standaard (Motion Picture Expert Group) voor digitale video. Bewegend beeld leidt, meer nog dan geluid, tot extreem grote digitale bestanden. Video op dvd's en op internet wordt gecomprimeerd volgens de mpeg-standaard om zo weinig mogelijk beslag te leggen op opslagruimte en dataverbindingen. Als het beeld wordt samengeperst, moet het bijbehorende geluid ook onder handen worden genomen. De methode waarvoor Brandenburg de basis had gelegd werd eind 1992 opgenomen in de mpeg-standaard als mpeg-1 layer 3.

'In 1995 hadden we alles klaar voor gebruik op de pc: encoders, dus programma's om cd-muziek te comprimeren, en decoders oftewel afspeelsoftware. We hadden dus pc-bestanden volgens onze standaard, en daarmee hadden we een aanduiding nodig voor dat bestandstype. Ik heb de e-mail nog waarin staat: we gaan dit bestandstype mp3 noemen. Dat was op 14 juli 1995.'

Hoe werkt mp3? Geluid bestaat uit plaatselijke snelle variaties in de luchtdruk. Die kun je weergeven als een grafiek, die in het geval van muziek een mooi golvend karakter heeft. De groef in een grammofoonplaat is analoog aan deze golf, dat wil zeggen hij vertoont hetzelfde verloop als de grafiek van de luchtdruk.

Om digitale bestanden te maken voor een cd wordt de 'hoogte' van deze grafiek 44.100 keer per seconde gemeten. Bij elke meting wordt de hoogte uitgedrukt in een getal. Deze lange rij getallen wordt herschreven in het tweetallig stelsel van enen en nullen, en als putjes in een cd gebrand. Een laserstraal kan deze putjes teruglezen en de electronica in een cd-speler reconstrueert de rij getallen en vervolgens het geluid zelf. Door de gevolgde methode heeft de gereconstrueerde grafiek niet exact de oorspronkelijke golfvorm. Het is meer een trap, met 44.100 treden per seconde. Maar het oor hoort bijna geen verschil.

Bij het vertalen van deze digitale cd-bestanden naar mp3 wordt de muziek verdeeld in 'slots' van twaalf duizendsten van een seconde en 576 frequentiebanden ofwel toonhoogtegebieden (bij veel gebruikte instellingen). Mp3 maakt gebruik van de manier waarop ons brein omgaat met de zintuiglijke informatie. In de buurt van een hard geluid worden minder harde geluiden van ongeveer dezelfde toonhoogte minder goed gehoord. In de buurt van een zacht geluid worden nóg zachtere geluiden slecht gehoord. Dit hangt af van de verschillen in volume, en ook van verschillen in toonhoogte en van de mate van gelijktijdigheid. Als één frequentieband in één tijdslot geprononceerd geluid bevat, kunnen allerlei gebieden daaromheen in minder detail worden weergegeven.. Door alleen datgene weer te geven dat ook wordt waargenomen, bereikt mp3 een reductie van ruim 90% in de benodigde data. De meeste mensen ervaren de geluidskwaliteit als vrijwel gelijk aan die van een cd.

<<EINDE KADER