Octrooien prooi voor haaien

Herbert Blankesteijn

Wie denkt er nog dat octrooien verleend worden voor uitvindingen, en dat ze uitvinders beschermen tegen haaien en gieren die hun werk willen roven? Wakker worden! Octrooien doen vandaag de dag precies het tegenovergestelde. Ze beschermen de haaien en gieren en belemmeren uitvinders bij het maken van leuke nieuwe dingen.

Ze doen dat in het bijzonder op het terrein van computersoftware, hoewel ze daar niet eens horen te bestaan. Octrooien op software 'als zodanig' zijn in de Europese octrooiwet verboden. Niettemin worden vondsten op het gebied van software lustig geoctrooieerd. De plichtmatige kanttekening dat het niet om de software 'als zodanig' gaat, maar om een 'in de computer geïmplementeerde uitvinding' is voldoende voor een levensvatbare octrooiaanvraag. Zo heeft de internetwinkel Amazon kort geleden een Europees octrooi gekregen op een manier om cadeautjes te geven via internet. De essentie is dat een computer via e-mail aan de gelukkige ontvanger zijn postadres vraagt. Slim hè? Welke computers of andere apparaten daarbij worden ingeschakeld doet volstrekt niet terzake: het idee moet vorm krijgen in software en is daarom in strijd met de Europese regels. Het Europees Octrooibureau, nooit te beroerd om zijn eigen belang te vergroten, heeft zo al ruim 30.000 softwareoctrooien verleend.

Is dat erg? Ja, zeker gecombineerd met een andere dubieuze praktijk, namelijk dat octrooien zo breed mogelijk worden geformuleerd. Zo zijn er Europese octrooien op het automatisch stellen van een medische diagnose op basis van beelden en tekst, op het visualiseren van een proces op de computer, en op het doen van een beveiligde betaling via een mobiele telefoon. In muzikale termen: het is alsof iemand een octrooi heeft op 'het verluchtigen van een liedje door middel van een gitaarsolo.' Hoe die gitaarsolo klinkt, en om welk liedje het gaat, is niet aan de orde - het octrooi geldt voor álle gitaarsolo's in álle liedjes, dus anderen mogen geen gitaarsolo's meer spelen in hun eigen liedjes.

Het is bovendien niet nodig om, zoals Tom Manders ooit als Dorus deed, met een werkend model naar het octrooibureau te gaan. Een ideetje is genoeg om anderen te beletten hetzelfde idee wél te realiseren. Een octrooi op de gitaarsolo kan zo verkregen worden door iemand die zelf niet kan spelen.

In de Verenigde Staten zijn octrooien op software zonder meer toegestaan. Europa staat nu op het punt de regels aan te passen zodat ze beter harmoniëren met die van de grote broer én met de inmiddels gegroeide praktijk. Een nieuwe richtlijn komt op 22 september in stemming. Als een meerderheid vóór stemt wordt het verbod, dat toch al een dode letter is, vervangen door - ja, door wat eigenlijk? De verantwoordelijke Europarlementariër Arlene McCarthy (GB-Labour) zegt enerzijds dat harmonisatie met de VS noodzakelijk is, en anderzijds dat ze Amerikaanse toestanden wil voorkomen. Volgens octrooideskundigen staat er in de nieuwe richtlijn noch dat octrooi op software mogelijk is, noch dat dit onmogelijk is. Vast staat dat het octrooieren van software nóg makkelijker wordt, omdat het expliciete verbod verdwijnt.

Octrooien op software zijn een doorn in het oog van alle bedrijven behalve de allergrootste. Een onafhankelijke programmeur kan ervan verzekerd zijn dat hij, al programmerend, in één werkdag op een handvol octrooien inbreuk maakt. Zo bestaan er octrooien op veelgebruikte standaardonderdelen als een tabblad en een progress bar (die het vorderen aangeeft van een proces als het kopiëren van een bestand). Hij weet alleen meestal niet welke van de 30.000 octrooien hij schendt, en kan zich niet veroorloven dat uit te zoeken. Wordt hij aangeklaagd, dan staat hij machteloos. De octrooihouders zijn vaak grote bedrijven met een eigen juridische afdeling, of patent sharks, bedrijven die niets zelf uitvinden, maar alleen octrooien opkopen en exploiteren.

Kleine bedrijven die software maken moeten nu al contracten tekenen waarin ze hun opdrachtgevers vrijwaren van octrooiaanspraken. Komt er een aanklacht, dan is het softwarebedrijf de klos en dreigt het faillissement. Alleen de hele grote jongens als Microsoft, IBM en Sun zijn tegen dit geweld opgewassen. Mochten zij een octrooi schenden dan hebben ze er zelf genoeg achter de hand om een of andere ruilactie aan te gaan. Zelfs belangrijke ondernemingen als SAP en SuSE uit Duitsland en het Noorse Opera zijn fel tegen. Octrooien zorgen voor onzekerheid. Als je product een succes is, of als het een concurrent bedreigt, kan er opeens een relevant octrooi opduiken, zoals de internetveiling eBay is overkomen. eBay moet miljoenen betalen aan de houder van een patent uit 1995 op het veilen via digitale kanalen.

Verschillende overheden, waaronder die van China en Nederland, hebben zich kort geleden uitgesproken voor open-sourcesoftware. Dat is software waarvan de programmatekst openbaar is en die vrijelijk mag worden aangepast. Microsoft is als de dood voor dit fenomeen, omdat het Windows bedreigt. Maar als het mogelijk wordt in de openbare broncode te zoeken naar fragmenten waarin octrooien worden geschonden, trakteert Bill Gates. Juist de software die door Nederland wordt gepropageerd is weerloos als de nieuwe Europese richtlijn over octrooien wordt aangenomen.

Software wordt al geruime tijd beschermd door het auteursrecht. Het auteursrecht houdt in dat iedereen die daadwerkelijk zelf iets maakt, automatisch recht heeft op bescherming van zijn werk. Het octrooirecht werkt tegen degenen die zelf iets creëren en bevoordeelt vooral juristen en industriële grootmachten. Wat de innovatie betreft moeten we het daar juist niet van hebben.