Mens met streepjescode

Herbert Blankesteijn

Stel je loopt te winkelen, gekleed in een trui van twee, en een broek van één jaar oud. Je loopt langs de kledingzaak waar je beide hebt gekocht. Opeens gaat je telefoon. Een sms-bericht: 'Fijn dat onze broek bevalt. Maar de mode in truien verandert snel. Kom kijken naar de nieuwe collectie! Voordeel voor vaste klanten.' Anders gezegd: kan die trui nog wel, meneer Blankesteijn?

Het is vergezocht maar technisch mogelijk, zodra rfid-chips de consumentenmarkt betreden. Rfid staat voor radio frequency identification, een techniek die al wordt toegepast in de logistiek en in de veeteelt. Goederenwagons, pallets en bagage worden ermee gevolgd; koeien, paarden en honden kun je ermee van een geïmplanteerd paspoort voorzien. Door een electromagnetisch signaal van een leesapparaat wordt de chip ertoe gebracht zijn identificatiecode uit te zenden, die dan door het leesapparaat wordt geregistreerd. Een batterij is niet nodig; de energie voor het uitzenden krijgt de chip van het inkomende signaal van de scanner.

Rfid-labels (of -tags) bieden veel voordelen in de detailhandel. Artikelen met streepjescodes hebben sinds de jaren '70 ervoor gezorgd dat één kassa veel meer klanten per uur kan verwerken. Maar omdat de rfid-chip op afstand uitgelezen kan worden, is scannen door een caissière binnenkort niet meer nodig. Met een volgeladen wagentje door een poortje rijden is genoeg om de rekening op te maken. Tientallen artikelen kunnen per seconde worden geïdentificeerd. Daarna moet nog worden betaald. In verhalen over rfid in supermarkten wordt wel beweerd dat het verschuldigde bedrag automatisch wordt afgeboekt, maar dat is onzin. De klant zal zich op zijn minst moeten identificeren. Welke techniek daarvoor ook wordt gebruikt, identificatie vereist handelingen en in plaats daarvan kun je ook pinnen. Sommige mensen zullen de voorkeur geven aan anoniem betalen met echt geld.

Rfid-tags kunnen helpen een garantie te effectueren, want het artikel is als het ware de bon. De koelkast die zijn eigen inhoud bijhoudt komt weer in beeld, omdat je niet alle levensmiddelen met de hand hoeft te scannen. Alle denkbare scepsis daarover is terecht, maar intussen wil de Italiaanse fabrikant Merloni volgend jaar koelkasten introduceren die hun eigenaar voorlichten over uiterste houdbaarheidsdata, wasmachines die de wasvoorschriften kennen van de aangeboden textiel en ovens die de bereidingswijze van maaltijden ophoesten. De ingebouwde rfid-scanners voegen ongeveer 50 euro toe aan de prijs.

Een verder argument voor het gebruik van de rfid-labels in producten is de recycling. Kunststoffen bijvoorbeeld zijn notoir moeilijk te sorteren voor hergebruik. Maar met de chips kan de vuilverwerking achterhalen wat voor materialen in een weggegooid artikel zijn verwerkt. Dan kunnen van hergebruikt plastic eindelijk hoogwaardige producten worden gemaakt.

Tot voor kort waren rfid-chips te groot, te duur en niet op voldoende grote afstand uitleesbaar voor de detailhandel. Daarom werden ze vooral gebruikt in de transportsector, voor grote items, en werden ze veel hergebruikt. Een primitieve versie ('rf zonder id') is gangbaar als diefstalbeveiliging in winkels. Deze verraadt alleen zijn aanwezigheid en bevat geen informatie. Inmiddels zijn de tags geslonken tot afmetingen van ongeveer een vierkante mm, kosten ze nog maar een paar dubbeltjes, en zijn ze onder optimale omstandigheden op een afstand van meters te detecteren. Voor goederen met een waarde van enkele tientjes is dat doenlijk. Binnen afzienbare tijd zal de prijs, mede door hogere productie, zo ver dalen dat ook pakjes kauwgom een chip kunnen krijgen. Door een conglomeraat van bedrijven, Auto-id geheten, is een standaard ontwikkeld, epc (Electronic Product Code), die in de toekomst overal zal worden gebruikt. In Auto-id nemen onder andere deel Coca-Cola, Nestlé, Kraft, Kellogg's, Philip Morris, Johnson & Johnson, Procter & Gamble, Tesco, Unilever en Wal-Mart.

De epc reserveert 96 bit aan geheugenruimte voor de productidentificatie. Dit is onmetelijk veel meer dan de twaalf cijfers van de huidige streepjescode, die geen individueel herkennen van artikelen toelaten. Bij 96 bits is het aantal mogelijkheden ongeveer een 1 met dertig nullen. Daarmee kan ieder voorwerp dat de fabriek verlaat zijn eigen identiteit krijgen.

De grote vraag voor de periode tot 2005, wanneer deze vorm van productidentificatie in de detailhandel wordt verwacht, is: zal een artikel bij het verlaten van de winkel een werkende chip, en dus zijn identiteit, meenemen? Chips voor diefstalbeveiliging worden verwijderd of vernietigd voor ze de winkel uitgaan. Dat moet, want iedere 'levende' chip die door het poortje gaat doet het alarm afgaan. Maar een kledingstuk, een tas, een mobiele telefoon of een portemonnee die individueel herkend kan worden, kan in de computer worden gemerkt als 'verkocht en betaald'. Het poortje kan worden geinstrueerd deze voorwerpen ongehinderd te laten passeren. Als er een klantenkaart is gebruikt, heeft de winkel alle gegevens van de koper. Mochten de spullen later, desnoods jaren later, weer binnen bereik komen, dan kan de computer reageren. Zo kan in theorie de winkel een klant aansporen weer eens wat nieuws te kopen. Er zal binnenkort een wet zijn die sms-spam verbiedt, maar de commercie zal zeker mazen vinden. Een persoonlijke advertentie op een beeldscherm in de etalage, een oproep door een luidspreker ('Mijnheer Blankesteijn, Klantenservice alstublieft'), een nette brief thuis.

Zo zijn er meer kwesties de de persoonlijke levenssfeer betreffen. Gillette heeft dit jaar geëxperimenteerd met gemerkte Mach 3-scheermesjes in een winkel van supermarktketen Tesco in Cambridge, Engeland. Deze mesjes zijn duur en klein, dus diefstalgevoelig. Tijdens de proef werd iedere klant die een Mach 3-verpakking oppakte gefotografeerd. Ook iedere klant die met zo'n product de winkel verliet ging op de foto. Zo was het eenvoudig mensen te vinden die mesjes hadden opgepakt maar niet afgerekend: de eerste verdachten bij een eventuele winkeldiefstal. De Amerikaanse privacy-organisatie Caspian (Consumers Against Supermarket Privacy Invasion and Numbering) heeft naar aanleiding hiervan opgeroepen tot een boycot van Gillette, terwijl eigenlijk Tesco voor dit deel van de proef verantwoordelijk was. Duidelijk is in elk geval dat verschillende toepassingen van rfid-labels gevoelig liggen. Toen Philips in maart 2003 bekendmaakte 15 miljoen rfid-chips aan Benetton te zullen leveren, reageerde het kledingconcern met een stellige ontkenning. Philips heeft het persbericht ingetrokken, maar niet gerectificeerd.

De chips kunnen in de winkel onklaar gemaakt worden. Maar de detaillisten zullen daar niet altijd voor zijn, vanwege de mogelijkheden bij marketing. De consument kan ze thuis vernietigen in de magnetron. Maar met een aktentas gaat dat niet, en een gsm zou het niet overleven.

Voorwaarden waaraan het gebruik van rfid-tags zou moeten voldoen, in de vorm van wetgeving of een convenant, ontbreken op het moment. De eerder genoemde Amerikaanse organisatie Caspian eist dat op verpakkingen vermeld staat dat er een chip in zit en dat die bij afrekenen wordt verwijderd, tenzij. Verder zouden ze zichtbaar en handmatig te verwijderen moeten zijn, en zouden ze in principe in de verpakking moeten zitten en niet in het product. Maurice Wessling van Bits of Freedom, de Nederlandse organisatie voor digitale burgerrechten, onderschrijft deze verlangens. De politiek houdt zich er momenteel niet mee bezig.

Consumenten die het niet vertrouwen zullen over meer middelen beschikken dan alleen de magnetron. Het beveiligingsbedrijf RSA heeft een stoorchip ontworpen. Wanneer een scanner zijn signaal uitzendt, simuleert deze chip een groot aantal identificatienummers, waardoor de antwoorden van echte rfid-chips worden overstemd. Naar een dergelijke chip zal zeker vraag zijn als de rfid-chip op straat gemeengoed wordt.

Kader 1:

Na paarden ook mensen?

De familie Jacobs uit Florida heeft zich een jaar geleden laten implanteren met chips die in geval van nood artsen van informatie zouden kunnen voorzien. Vader, moeder en zoon kregen een VeriChip ingebracht in de bovenarm onder lokale verdoving. De chip bevatte telefoonnummers en informatie over medicijngebruik. De familie zei hier gemoedsrust aan te ontlenen, ook al waren en zijn scanners om de data uit te lezen niet gangbaar in de medische wereld. Felle discussies over de privacy-aspecten en de mogelijke baten hiervan waren het gevolg.

Deze gebeurtenis heeft de maker van de VeriChip, Applied Digital Solutions, veel publiciteit gebracht, maar sindsdien zijn er geen ontwikkelingen van betekenis geweest.

Kader 2:

Waarom hebt u zoveel geld op zak?

De Europese Centrale Bank overweegt eurobiljetten van rfid-chips te voorzien, zo is deze zomer bekend geworden. Dit zou een extra echtheidskenmerk kunnen zijn en de mogelijkheid bieden criminele geldstromen te volgen. Waarschijnlijk werkt dit alleen bij heel domme criminelen. Slimme boeven verpakken biljetten in aluminiumfolie of roosteren ze in de magnetron. Immers, niet ieder biljet wordt in iedere winkel met een scanner gecontroleerd.

Overvallers met de juiste apparatuur (en douanebeambten) kunnen zelfs zien hoeveel geld iemand op zak heeft. Dat kan tragikomische taferelen opleveren bij een straatroof.