FM-kwaliteit op de korte golf

Herbert Blankesteijn

Vakantiegangers en expatriates kunnen binnenkort de Wereldomroep horen in FM-kwaliteit dank zij DRM, een nieuwe standaard voor digitale AM-radio.

De kortegolf is al heel wat makkelijker dan vroeger, dank zij moderne wereldontvangers. Zenders kunnen in geheugens worden geplaatst, zodat het moeizame afstemmen tot het verleden behoort. De electronica kan veel doen aan de geluidskwaliteit, maar de ouderwetse AM heeft fundamentele beperkingen. Dank zij de technische ontwikkelingen van de laatste twee decennia en jaren van internationaal overleg kan digitale AM-radio vanaf 2003 kortegolf- en middengolfradio brengen met een geluidskwaliteit die kan wedijveren met die van FM. De standaard die hiervoor is overeengekomen heet DRM: Digital Radio Mondiale is de wat kreupele, half Engelse half Franse betekenis van deze afkorting.

De bijna tachtig jaar oude standaard voor AM-radio maakt gebruik van een draaggolf die in sterkte - grafisch voorgesteld in hoogte - varieert. De afstand tussen twee golftoppen en de snelheid waarmee de golf heen en weer gaat, zijn de golflengte respectievelijk de frequentie van de zender. De variaties in sterkte van de draaggolf zijn rechtstreeks gekoppeld aan de variaties in geluidssterkte van het uitgezonden programma, vandaar de benaming 'amplitudemodulatie' (AM). Dat betekent dat eventuele storingen, bijvoorbeeld van elektrische ontladingen in de atmosfeer, direct hoorbaar zijn in de ontvanger. FM staat voor 'frequentiemodulatie': hier zit het geluid niet verwerkt in de hoogte van de golf maar in de afstand tussen de nulpunten. Hierdoor is FM veel minder storingsgevoelig.

De consument luistert eigenlijk alleen nog naar AM-radio als het niet anders kan. Wie FM-kwaliteit gewend is, is AM snel beu. Omroepen die afhankelijk zijn van de betreffende golflengten, in het bijzonder de wereldomroepen - die op de kortegolf opereren - hebben in 1998 het initiatief genomen tot de ontwikkeling van DRM, een standaard voor digitale AM-radio. DRM is inmiddels een consortium waarin behalve omroepen onder andere fabrikanten van zend- en ontvangapparatuur deelnemen. De mogelijke vervanging van zendinstallaties overal ter wereld, en van honderden miljoenen radio-ontvangers, biedt gouden kansen voor de commercie. DRM is nu als wereldstandaard erkend, zij het niet in Noord-Amerika. Volgens directeur Lodewijk Bouwens van Radio Nederland Wereldomroep is dat geen ramp: 'Dat doelgebied kunnen we ook met andere media, bijvoorbeeld internet, goed bereiken. Kortegolf is daar niet onmisbaar.' Er lopen testuitzendingen over afstanden tot 8500 mijl, waarvan de resultaten in de vorm van geluidsbestanden te downloaden zijn op www.drm.org. De verbetering in geluidskwaliteit is spectaculair. Zo wil je zelfs als Nederlander in Nederland wel naar de Wereldomroep luisteren, of naar al die andere wereldomroepen.

Bij DRM wordt het signaal van één zender verdeeld over vele tientallen draaggolfjes in een smal frequentiegebied (breedte 10 kHz). Deze golfjes worden gemoduleerd in hoogte én in fase. Dat laatste betekent dat op gezette tijden een golftop plotseling in een dal verandert. Ook op die manier kan informatie worden overgedragen; computermodems doen dat bijvoorbeeld. De informatie die met de draaggolf wordt meegestuurd correspondeert bij DRM niet direct met geluidssterkte, maar met enen en nullen. Storingen krijgen zo minder kans: zolang je een één van een nul kunt onderscheiden is er niets aan de hand. Door de ontvanger wordt de datastroom gedecodeerd tot hoorbaar geluid.

Een interessante vraag is wat er met DRM-uitzendingen gebeurt wanneer de radiogolven na een reis over de halve wereldbol vervormd aankomen. Vice-voorzitter Jan Hoek van DRM, tevens directeur Financien en Logistiek bij de Wereldomroep: 'Daarvoor hebben we de techniek van graceful degradation ontwikkeld. Hoe meer bits per seconde er onherkenbaar zijn, hoe lager de bitrate waarnaar wordt overgeschakeld.' Standaard gebruikt DRM 27.720 bits per seconde; dit kan in vier stappen terug naar de helft, waarbij de geluidskwaliteit beter blijft dan telefoonkwaliteit. Het gefluit, geratel en geruis van de ouderwetse analoge kortegolfuitzendingen blijven afwezig.

Standaard DRM heeft veel meer hoge tonen en minder storingen dan gewone AM-radio. Het voornaamste nadeel ten opzichte van de FM is het feit dat de uitzendingen in principe in mono zullen zijn. Stereo zou wel kunnen, maar vereist de dubbele bandbreedte zodat de zenders elkaar in de weg gaan zitten - of er zouden concessies moeten worden gedaan aan de geluidskwaliteit. Een ander groot voordeel, legt Bouwens van de Wereldomroep uit, is een besparing op brandstofkosten: 'Alleen al onze zender op Bonaire heeft 6000 liter diesel per dag nodig. DRM vereist minder vermogen en kan de brandstofkosten halveren.' Wel zal de eerste jaren simulcasting worden bedreven: gelijktijdige uitzendingen in DRM en analoog. In die periode zullen de brandstofkosten tijdelijk juist hoger zijn.

Deze overgangsperiode is nodig omdat DRM alleen te ontvangen zal zijn met nieuwe, nog op de markt te brengen toestellen. Vice-voorzitter Jan Hoek van DRM verwacht dat de prijs van de goedkoopste apparaten onder de € 100 zal liggen. Geen kapitaal voor een Westerse consument, wel voor veel Aziaten en Afrikanen die veelal voor onpartijdig nieuws van zenders als Radio Nederland afhankelijk zijn. Hoek: 'DRM zal daarom in 2003 het eerst worden gelanceerd in landen waar veel early adopters te vinden zijn, zoals India, Duitsland en Frankrijk. Daar zullen gelijktijdig DRM-radio's en DRM-uitzendingen worden aangeboden, om kip-en-ei-kwesties te voorkomen. Hopelijk zal Nederland met Duitsland kunnen meeliften, maar dat is nog niet zeker. In deze gebieden zullen de analoge uitzendingen het eerste worden afgeschakeld; wanneer dat gebeurt weten we nog niet. In arme gebieden zoals Afrika doen mensen soms tientallen jaren met een transistorradiootje en zullen de analoge programma's nog vele jaren worden uitgezonden.'

Kader DAB

DRM moet niet worden verward met DAB, Digital Audio Broadcasting, de standaard voor digitale FM-radio. Voor DAB zijn sinds 1998 ontvangers te koop. Luisteraars in België, Duitsland, Engeland en Frankrijk bijvoorbeeld hebben de keus uit handenvol zenders.

DAB betekent: cd-kwaliteit in stereo via de FM met extra datadiensten als tekst en beeld, of betaalradio. In plaats van af te stemmen kies je zenders in een menu. Een zender heeft in het hele land dezelfde frequentie. Ontvangers kunnen individueel worden geadresseerd.

In Nederland zendt de NOS sinds kort experimenteel uit via Lopik, nadat de proefuitzendingen in oktober 2000 werden afgebroken uit frustratie met het aarzelende overheidsbeleid.

DAB werkt met multiplexen - een multiplex is één signaal op één frequentie waar verschillende zenders in zitten. Nederland heeft een landelijke multiplex en twee regionale, maar welke zenders daarin worden opgenomen is nog onderwerp van discussie. Een conferentie in Maastricht deze zomer moet daar helderheid over scheppen. De huidige proefuitzendingen bevatten de vijf landelijke publieke zenders en de Concertzender.

Wat DAB betreft loopt Nederland achter op bijna alle Westeuropese landen, en staat het op hetzelfde niveau als Italië en Hongarije. In DRM is Nederland voorloper.