Wetenschap met zang, dans en luim

Herbert Blankesteijn

De jaarlijkse satirische IgNobelprijs is voor het eerst gewonnen door een Nederlander. Een uitzinnige zaal huldigde donderdag Pek van Andel, die mensen sex liet bedrijven in een MRI-doorlichtapparaat.

Het was de Tenth 1st Annual IgNobel Prize ceremony, en dat zegt al genoeg. Maar om elk misverstand uit te sluiten benadrukt het organiserende blad, de Annals of Improbable Research, dat de prijs wordt uitgereikt voor achievements that cannot or should not be reproduced, en dat hij is vernoemd naar Ignatius Nobel, vermeend familielid van Alfred Nobel en medeuitvinder van de priklimonade. Ook heeft hoofdredacteur Marc Abrahams als spreekstalmeester een afgekloven hoge hoed op en laat hij zich flankeren door schaars geklede en met goud- en zilververf bespoten handlangers.

De IgNobelprijzen kunnen na tien jaar bogen op een rijk verleden. Er is er in 1991 een toegekend aan Dan Quayle omdat die op een Amerikaanse school volhield dat je het Engelse woord voor aardappel schrijft als 'potatoe' . Aandelenhandelaar Nick Leeson kreeg in 1995 de prijs voor Economie voor zijn bekende prestaties. En ook het Taiwanese parlement (Vrede, 1995, vechtende leden), L. Ron Hubbard (Literatuur, 1994, zijn geschriften over Scientology), Jacques Chirac (Vrede, 1996, atoomproeven) en homeopathie-onderzoeker Jacques Benveniste (Scheikunde, 1991 en 1998) genoten deze twijfelachtige eer.

In ongeveer de helft van de gevallen wordt, zoals hierboven, door het toekennen van de prijs de draak gestoken met een persoon of instantie. In de andere helft wordt verbazingwekkende wetenschap geëerd, terwijl de lach evengoed mag klinken. De IgNobelprijs is toegekend voor onderzoek naar de beste manier om een biscuitje te soppen (Natuurkunde, 1999), naar het effect van muzak op het immuunsysteem (Geneeskunde, 1997), naar het vallen van beboterde boterhammen (Natuurkunde, 1996) en naar het overdragen van gonorrhoe door het gezamenlijk gebruik van opblaaspoppen (Geneeskunde, 1996). Als de klassieke categoriën niet voldoen, wordt er soms een bij bedacht, zoals Weerkunde, Sterrenkunde, Milieubescherming of Veiligheidstechnologie.

Deze verdeelsleutel weerspiegelt de inhoud van de Annals, die deels bestaat uit artikelen die ongelooflijk zijn maar waar, en deels uit stukken die onwaar zijn hoewel volkomen geloofwaardig. Omdat de toekenning van een IgNobelprijs niet altijd bedoeld is als compliment, komen de winnaars vaak hun prijs niet ophalen.

De jaarlijkse prijsuitreiking aan de Harvard-universiteit in Cambridge, Massachusetts is uitgegroeid tot een spektakelstuk. Elk jaar wordt er een korte opera uitgevoerd. Er zijn steevast echte Nobelprijswinnaars aanwezig (aan Harvard en het nabijgelegen MIT uit voorraad leverbaar). Daarvan wordt er een onder het publiek verloot voor een avondje uit - dit is het Win a date with a Nobel Prize winner contest. Dit jaar zaten Richard Roberts (Medicijnen, 1993), Dudley Herschbach (Scheikunde, 1986) en Charles Clements (Vrede, 1997) op het podium, getooid met malle hoofddeksels. Zij fungeerden als levend decor door met gebaren of getoeter van hun goed- of afkeuring blijk te geven en feliciteerden winnaars persoonlijk. Bovendien vormden ze de jury tijdens de debatwedstrijd The Great Intelligence Debate waarbij telkens twee partijen door tegelijk te spreken moesten uitmaken wie de slimste was. Herschbach: 'Ik doe dit omdat wetenschap al te veel met logica in verband wordt gebracht. In een wetenschapper hoort een nieuwsgierig, speels kind te steken.'

De media waarderen het evenement in toenemende mate. Het wordt rechtstreeks door een radiostation uitgezonden en de organisatie zelf regelt een video-uitzending via internet. Het populair-wetenschappelijke blad New Scientist besteedt er al jaren aandacht aan en ook de meer serieuze collega's van Nature en Science blijven niet achter. Ondanks deze belangstelling had de organisatie het nodig gevonden in de zaal met 600 plaatsen vele tientallen studenten in te zetten bij wijze van cheerleaders. Deze zetten nu en dan leuzen in, onderhielden een wave en hielden zich bezig met lachen en applaudisseren, overigens zonder dat het evenement op een geregisseerde comedy ging lijken. Wel was er gezorgd voor programmaonderbrekende reclame: commercials voor een zogenaamde sponsor (een ziektekostenverzekering) in dialoogvorm voor de microfoon. Iedere bezoeker was bij de ingang voorzien van een vel bubble wrap (the official substance of the 2000 IgNobel Ceremony), het verpakkingsmateriaal met de plastic luchtbellen die zo lekker knappen als je erin knijpt. Het geluid dat dit veroorzaakt bleef de hele avond in de zaal klinken.

Ook dit jaar waren er enkele bijzondere winnaars. Richard Wasserug uit Nova Scotia had vergelijkend onderzoek gedaan naar de eetbaarheid van padden. In zijn aanvaardingsspeech dankte hij vooral de vrijwilligers die de smaaktests voor hem hadden uitgevoerd. Twee Italianen en een Amerikaan hadden aangetoond dat in biochemisch opzicht romantische liefde niet te ondescheiden valt van obsessive-compulsive disorder. En in de nieuwe categorie Computerwetenschap viel een programma in de prijzen dat onderscheid moet maken tussen het tikken op het toetsenbord door een mens en het lopen erover door een kat.

Voor het eerst in het tienjarig bestaan van de prijzen werd ook Nederland gelauwerd. De uit Rusland afkomstige en in Nijmegen aan de universiteit werkzame André Geim heeft in 1997 magnetische levitatie aangetoond door levende wezens boven magneten te laten zweven, onder andere mieren en kikkers. Ondanks zijn gemengde gevoelens over de prijs was hij zo moedig geweest naar Cambridge te komen. 'Dat ik hier nu ben betekent dat ik het leuk genoeg vind om de prijs in ontvangst te nemen. Mijn reputatie kan dat wel hebben. Gaat u er nou weer over schrijven? Het achtervolgt me al jaren, en het is niet eens mijn eigenlijke werk. Dat ligt op het terrein van de supergeleiding. Mensen die wel bezig zijn met magnetische levitatie kijken me scheef aan omdat alle aandacht naar mij gaat. Ik hoop dat dat binnenkort ophoudt.'

Alle winnaars die waren komen opdagen mochten een korte aanvaardingstoespraak houden. En vrijwel allemaal liepen ze in het mes van Miss Sweety Poo. Miss Sweety Poo, een plaatje van een meisje van ongeveer zes jaar, was door de organisatie ingehuurd om sprekers die het woord te lang voerden, de mond te snoeren. Steevast kwam ze na een minuut of twee van een stoel achter op het podium naar voren lopen om de spreker van dichtbij toe te roepen: Please stop, I'm bored - om dit net zo lang te herhalen tot de geachte laureaat zijn speech staakte. Aan het einde van de avond werd Miss Sweety Poo met haar mantra uitgeroepen tot winnaar van de debatwedstrijd en daarmee tot de meest intelligente van alle aanwezigen.

De tweede Nederlandse winnaar vertegenwoordigde een kwartet. Samen met zijn Groningse collega's Weijmar Schultz en Mooyaart en met de Haarlemse antropologe Ida Sabelis heeft de medicus Pek van Andel rond de jaarwisseling opzien gebaard met de publicatie van afbeeldingen van het inwendige van copulerende mensen. Dit was nooit eerder gedaan, tenminste niet met een MRI-apparaat en zeker niet met de mate van detail die Van Andel c.s. bereikten. Het British Medical Journal vond het een publicatie waard in zijn Kerstnummer, en de Annals of Improbable Research dus een IgNobelprijs. Voor Van Andel was het niet het eerste publieke compliment. Eerder is hem bijvoorbeeld de Wubbo Ockelsprijs van de stad Groningen toegekend voor de ontwikkeling van een kunstmatig hoornvlies dat zich goed leent voor toepassing in de Derde Wereld. Ook heeft hij veel publiciteit gekregen voor zijn rol in de oplossing van de balpenmoord, waarbij hij balpennen op een varkenskop schoot met een kruisboog.

Van Andel nam glunderend bezit van het spreekgestoelte en was op slag de held van de avond. Struikelend over zijn Engelse woorden van enthousiasme legde hij het verschil uit tussen hardware, software en wetware, mopperde over de ambtenarij die hem bij het uitvoeren van zijn onderzoek had gehinderd en riep op tot vrijheid-blijheid bij het doen van research. Bij nagenoeg elke zin had hij de lachers en klappers op zijn hand en toen zijn officiële spreektijd om was werd de arme Miss Sweety Poo door het publiek weggejoeld. Als enige prijswinnaar mocht Van Andel zijn verhaal volledig afmaken.

Hoofdredacteur Abrahams van de Annals of Improbable Research heeft de IgNobelprijzen ingesteld en tot een succes gemaakt. Wat heeft hij daarmee voor ogen gehad? Charlatans bestraffen, origineel onderzoek belonen? Beide, of nog iets anders? Abrahams geeft het enige antwoord dat past bij de geest van de avond en bij het feit dat hij zijn stem kwijt is: 'Damn if I know.'