Muis: 'Wat stampen we lekker.'

Herbert Blankesteijn

Nog maar een paar jaar geleden moesten werknemers met pees- en gewrichtsklachten door computergebruik zich suf procederen om tot de WAO te worden toegelaten. Nu tel je nauwelijks mee als je niet een béétje een muisarm hebt. De aandoening heeft een officiële naam - RSI, van Repetitive Strain Injury - en er is een patiëntenvereniging. Volgens een onderzoek van TNO hebben vier op de tien beeldschermwerkers er last van. En wie werkt er nou niet met een beeldscherm?

Geen wonder dat er een rijkdom is aan producten die RSI moeten helpen voorkomen: alternatieve muizen, toetsenborden, polssteunen, software en nog veel meer. Die diversiteit aan oplossingen toont twee dingen aan: een eenvoudige oplossing is er niet, en voor zover er een oplossing is, zal die per individu verschillen. In het algemeen zullen zelfs de arbeidsomstandigheden van meer invloed zijn dan de hulpstukken bij de computer. Dat erkent ook Logitech, een van de leidende makers van muizen en alternatieven daarvoor: '[Logitech] zal de laatste zijn om te zeggen dat hun muizen RSI kunnen voorkomen. Daarvoor zijn teveel andere factoren in het spel,' schrijft de persvertegenwoordiger van Logitech.

RSI bestaat, daar is geen twijfel over mogelijk, al zijn er voor een medicus geen symptomen anders dan de klachten van de patiënt. De ziekte komt behalve bij kantoorwerkers ook voor onder bijvoorbeeld musici, inpakkers, en bij werknemers in de horeca en de gezondheidszorg.

Het probleem zit niet altijd in de arm; soms zit de pijn bijvoorbeeld in nek, schouder of rug. De oorzaak is een complex van factoren waarbij langdurig herhaalde bewegingen, de ergonomische omstandigheden, en lichamelijke en geestelijke spanning een rol spelen. De enige remedie die voor iederéén zal helpen, is: meer rust en meer afwisseling in het werk. In het geval van beeldschermwerkers betekent dat: minder lang en minder intensief aan de pc werken. Fysiek klimaat en werksfeer zijn van invloed, maar blijken in de moderne kantooromgeving vrij moeilijk beïnvloedbaar te zijn.

-- kader

Ergonomische maatregelen zijn niet voor iedereen hetzelfde maar een paar vuistregels zijn er wel. De stoel moet comfortabel zijn en uitgebreid verstelbaar. Het beeldscherm moet ongeveer op ooghoogte staan en zo zijn opgesteld dat het omgevingslicht (ramen, reflecties van TL-buizen) niet hindert. Experimenteer met de kanteling van het scherm en met de knoppen voor contrast en helderheid. Spullen die regelmatig nodig zijn moeten zonder hang- en trekwerk gepakt kunnen worden. Schakel bij lichamelijke problemen zo snel mogelijk een deskundige in, zoals bedrijfsarts, ergonoom, fysiotherapeut of RSI-patiëntenvereniging. Schuw de second opinion niet, want de kennis over RSI is nog niet algemeen verbreid.

--Einde kader

Iedereen zal dus zelf moeten experimenteren, tot een zo comfortabel mogelijk, op het individu toegesneden stel accessoires op de werkplek staat. Een selectie van de mogelijkheden op dit gebied.

Alternatieve toetsenborden hebben aanpassingen op verschillende punten. Bij het geknakte model kunnen de handen recht in het verlengde van de onderarmen blijven wijzen. Ook is zo'n toetsenbord vaak gewelfd, met een heuvel in het midden. Een ontspannen hand op het bureau heeft de pink laag en de duim hoog, vandaar. Tenslotte heeft zo'n toetsenbord gewoonlijk een ingebouwde polssteun en een uitklapbaar stel pootjes om deze steun in verticale richting te verstellen. Voorbeelden zijn het Natural Keyboard van Microsoft (ca. 55,-), de draadloze Cordless Desktop Pro van Logitech (ca. 230,-) en het ergonomische keyboard van Siemens (ca. 259,-) dat zelfs een scharnier in het midden heeft om de hoek tussen linker- en rechterhelft te kunnen aanpassen.

Er is veel keus aan alternatief klikgereedschap. Je kunt de hele muis vervangen door twee voetpedalen met de Nohands Mouse (ca. $250). Een andere mogelijkheid is, alleen het klikken over te laten aan de voeten en verder een trackball te gebruiken, waarbij de vingers aan een bal draaien om de muispijl te besturen. Voetenwerk is niet aan te raden tenzij de handen onbruikbaar zijn. Het is het verplaatsen van het probleem: wie onder tafel gaat tapdansen solliciteert naar problemen met benen en rug.

Trackballs zijn er in talrijke vormen, waarbij vooral Logitech en Kensington zich weren. De fabrikanten bedenken vormen waar de hand mooi omheen past, zonder dat is aangetoond dat dit nodig is. Een nadeel van een gewone trackball is, dat dezelfde vingers die de bal besturen ook op knopjes moeten drukken voor het klikken.

Een bekend muisalternatief is het touchpad, een paneeltje waarover je met de vinger strijkt om de cursor te bewegen. Klikken gaat met een knop, of door op het touchpad zelf te kloppen. Zeer intuïtief, zoals dat heet, maar niet iedereen vindt het plezierig. De nauwkeurigheid in het gebruik is soms een probleem.

Touchpads worden vaak in notebookcomputers ingebouwd (de trackball is daarvoor al weer uit). Ook zijn er toetsenborden met ingebouwd touchpad, zoals de Cherry 95 (ca. 320,-). Hier en daar zijn touchpads los te koop; ze hoeven niet meer te kosten dan een paar tientjes.

Een sjieke versie van het touchpad is het grafisch tablet, waarbij het aanwijs- en klikwerk wordt gedaan met een pen. Tablet-pen-combinaties zijn er van A6-formaat tot A3; de prijzen beginnen bij ongeveer 400,-. De primaire functie van zo'n tablet is tekenwerk. De muis blijft vaak meedoen omdat het klikken met een pen niet handig is.

Als laatste alternatieve mogelijkheid noemen we de besturing met de stem. Bij spraakbesturing, in tegenstelling tot dicteren, hoeft de computer maar een beperkt aantal commando's uit elkaar te houden. Dit werkt inmiddels zeer goed, bijvoorbeeld in software van Philips (Freespeech) en van de Belgische firma Lernout & Hauspie (Voice Xpress). Of spraakbesturing in een druk kantoor wenselijk is, is de vraag.

Het is niet voor niets dat de muis nog steeds bestaat. Het is een handig, moeilijk te overtreffen apparaat. Een goede ergonomische maatregel is het gebruik van de muis met de linkerhand. De muis ligt dan dichter bij het lichaam dan rechts, omdat daar het toetsenbord een numeriek paneel heeft. In het Configuratiescherm van Windows is de werking van linker- en rechtermuisknop desgewenst te verwisselen. Afwisselen van muishand wordt ook wel gepropageerd. Een goede muismat, liefst met een textielachtig oppervlak, is goud waard. Muismatten worden vuil en zijn dus eigenlijk wegwerpartikelen. Matten met een stofachtig oppervlak kun je eventueel in de was doen. Ze worden daar niet mooier van, wel schoner en ze werken weer een tijdje goed.

Er wordt ook veel gedaan om de muis zelf te verbeteren. Backshop in Schiedam verkoopt vijf maten muizen, voor kleine en grote handen. Drie jaar geleden heeft Microsoft de Wheel Mouse geïntroduceerd, waarbij een wielvormige derde knop de mogelijkheid gaf om zonder geklik door een tekst te scrollen. Bijna alle muizen hebben intussen deze voorziening.

Intussen heeft Microsoft een ander probleem aangepakt. De klassieke muis werkt met een balletje dat over tafel rolt. Dit balletje wordt vuil en zuigt ook stof mee naar het inwendige van de muis. De pijl luistert daardoor niet meer naar de bewegingen van de hand; spanning en irritatie zijn het gevolg. Oplossing: maak regelmatig het ringetje in de bodem los en verwijder stof van de bal en uit het inwendige.

De nieuwe Intellimouse Explorer van Microsoft (ca. 125,-) heeft geen bal maar een optisch systeem dat de ondergrond ziet bewegen als de muis over tafel schuift. Vervuiling is niet meer mogelijk; de muismat is niet meer nodig. Erg jammer alleen dat de Intellimouse Explorer door zijn vorm alleen geschikt is voor rechterhanden - net als veel andere aangepaste muizen en trackballs. Er zijn ook veel draadloze muizen in de handel; recentelijk heeft Microsoft een nieuwe Cordless Wheel Mouse geïntroduceerd en ook concurrent Logitech laat zich niet onbetuigd. Het weglaten van het snoer is zowel handig (geen conflicten meer met paperassen en koffiekoppen) als onhandig (het snoer helpt een begraven muis te vinden) maar wat dit bijdraagt aan de ergonomie blijft onduidelijk.

De meeste muizen hebben tegenwoordig drie knoppen; de nieuwste hebben er zelfs meer: vier of vijf. Microsoft en Logitech leveren software bij hun muizen, waarmee veel voorkomende handelingen door de gebruiker onder een van die extra knoppen kunnen worden geprogrammeerd, bijvoorbeeld het opslaan van een bestand of het afsluiten van een programma. Dat scheelt geklik en muiskilometers. Logitech gaat met zijn Mouseware het verst door standaard een menu met veelgebruikte functies onder de derde muisknop te zetten dat altijd kan verschijnen op de plek waar de muispijl staat. Ook dat scheelt veel bewegingen.

Tenslotte is bij de FNV software verkrijgbaar die bijhoudt hoeveel de pc-werker beweegt en klikt, en hoelang hij achter het scherm doorbrengt. Volgens de Arbowet is langer dan 2 uur achter elkaar of meer dan 6 uur op een dag niet toegestaan. Deze 'beeldschermtachograaf' kan zelfs zo worden ingesteld dat de computer op zwart gaat als de wettelijke grens wordt overschreden. De prijs is 20 gulden voor FNV-leden en 80,- voor niet-leden. Of RSI er ook door wordt voorkomen is niet bekend.

FNV-software: www.xs4all.nl/~jan99/tacho.html

Patiëntenvereniging: www.rsi-vereniging.demon.nl

Nohands Mouse: www.footmouse.com

Philips: www.philips.com

Lernout & Hauspie: www.lhs.com